سرزمین ایران خاستگاه هنر، ادب و معماری است. هر جای این سرزمین را بنگرید همانند کتاب مصوری، تاریخ و فرهنگ غنی مردمان را نمایان می‌کند و اردبیل شهری است که بخش مهمی از این تاریخ را در خود جای داده است. نام اردیبل و سلسله صفویه به هم گره خورده‌اند. در این دوره از تاریخ سرزمین ایران آثار مهمی به وجود آمده که نشانگر طبع بلند مردمی فرهنگ دوست و هنرمند بوده
بقعه شیخ صفی‌الدین در اردبیل مجموعه‌ای است که در طول ۳۰۰ سال از بناهای مختلف تشکیل و تکمیل شده است. بناهایی که با پشت سر گذاشتن سالیان دراز با ناملایمات طبیعت، هر کدام فضایی خاص و معماری منحصر به فردی را پشتوانه خود دارند.
این مجموعه امروزه شامل گنبد الله الله، گنبد شاه اسماعیل، حیاط باغ، سردر صحن اصلی، دارالحدیث، جنت‌سرا، قندیل‌خانه، حرم خانه و چینی‌خانه است که هر کدام حکمت‌های مذهبی و هنری پیچیده‌ای را در کالبد خود دارند.
قدیمی‌ترین بخش‌های مجموعه تاریخی شیخ صفی‌الدین، متعلق به اواخر حکومت ایلکانان مغول است. بقایای خانقاه، شربت‌خانه و چله‌خانه، قدیمی‌ترین آثار موجود در این مجموعه هستند.
گنبد الله الله، برجسته‌ترین ساختمان مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
گنبد الله الله گنبدی است که نقش نام مقدس الله روی کاشی‌های دور تا دور آن نوشته شده است. این بنا اولین بنای ساخته‌شده در این مجموعه است و قبر شیخ صفی‌الدین اردبیلی عارف و سر سلسله دودمان صفوی زیر این گنبد جای گرفته است. سقف گنبد دو پوش و بر دیوارهای استوانه‌ای سوار است.
سقف‌های کاذب این مجموعه از الیاف کنف ساخته شده‌اند و قدمتی ۴۰۰ ساله دارند. محاسبات معماری این سقف‌ها آنقدر دقیق هستند که حتی با گذشت چنین سالیان درازی حتی چند سانتیمتر هم جابه‌جایی نداشته‌اند.
در زیر گنبد الله الله غیر از مزار شیخ صفی‌الدین، سه قبر دیگر نیز وجود دارد. قبر صدرالدین موسی پسر ارشد شیخ صفی‌الدین و بنیان‌گذار گنبد الله الله، قبر سلطان شیخ ابراهیم نوه صدرالدین موسی و قبر شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل صفوی.
گنبد الله الله طبق وصیت شیخ صفی‌الدین اردبیلی در محل درختی ساخته شد که زیر آن حلقه درس خود را تشکیل می‌داد. گنبد از بیرون به شکل یک استوانه است و ۱۴ متر ارتفاع دارد. این گنبد از داخل به شکل چند ضلعی منتظم است.
صندوق مزار شیخ صفی‌الدین، هدیه‌ای از دربار هند
صندوق قبر بزرگ موجود در گنبد الله الله اثری نفیس و فاخر است که بر طبق روایات تاریخی هدیه شاه مغول هندوستان به نام همایون بوده است. همایون شاه با کودتایی نظامی از حکومت هند خلع می‌شود و به دربار صفوی پناه می‌آورد و در زمان شاه طهماسب ۱۵ سال در ایران می‌ماند. پس از حمایت‌های مالی و نظامی صفویه، همایون دوباره قدرت را در هندوستان به دست می‌گیرد و هدایایی را به دربار صفوی تقدیم می‌کند که صندوق قبر یکی از آن‌ها است.
تالار چینی‌خانه، شاهکار شیخ بهایی و یادبود ارادت پادشاه چین
تالار چینی‌خانه از بناهای برجسته دیگر مجموعه شیخ صفی‌الدین است. این تالار در داخل ساختمانی برجای مانده از دوران ایلخانی و به دستور شاه عباس صفوی ساخته شده است. طراح این تالار را شیخ بهایی دانشمند معروف دوران صفوی می‌دانند.
تالار چینی‌خانه با فضای تزئینی خاصی که در آن مشاهده می‌شود، محلی برای نگهداری تعدادی هدایای ارزشمند از کشور چین بود. اقدامات موثر شاه عباس برای جلوگیری از جنگ و تأمین امنیت فلات ایران و احیای جاده ابریشم که چین را به اروپا و کشور ایتالیا متصل می‌کرد باعث شد که به پاس این اقدامات، آخرین پادشاه سلسله مینگ به نام خنجی، ۱۲۰۰ قطعه ظروف چینی با تزئینات آبی و سفید را به دربار صفوی هدیه دهد.
شاه عباس به احترام شیخ صفی‌الدین اردبیلی، تمامی این ظروف را وقف آرامگاه وی می‌کند و شیخ بهایی مامور نمایش دادن این ظروف می‌شود که با همت او تالار چینی‌خانه طراحی و ساخته می‌شود.
تالار جنت‌سرا
تالار جنت‌سرا از بناهای دیگر مجموعه شیخ صفی‌الدین است که در دوره شاه شاه طهماسب اول ساخته شده است. این بنا در دوره قاجار با نصب ستون‌های چوبی و پا ستون‌های سنگی و سقف تخت به مسجد تبدیل شد. بعدها سقف تخریب شد و بنا تا دهه هشتاد بدون سقف بود. از کاربرد این بنا اطلاع دقیقی در دست نیست اما بنای هشت ظلعی آن به گفته کارشناسان نشانگر محلی برای رقص و سماع درویشان است.
در دوره شاه عباس این بنا به محلی برای نگهداری کتب نفیس و مهم تبدیل شده بود. در دهه هشتاد گنبدی برای تالار جنت‌سرا احداث شد که امروز بزرگترین گنبد در مجموعه شیخ صفی‌الدین است.
سر در صحن اصلی و عالی‌قاپو
سردر صحن اصلی از دیگر عناصر معماری این مجموعه فخیم است که در ظلع شرقی قرار دارد. در مقابل این سر در، بنای اصلی بقعه قرار داشته است که به دستور شاه عباس دوم ساخته شده و نام عالی‌قاپو به معنای درب بزرگ بر آن نهاده شده است. امروزه از این سر در تنها کتیبه‌ای معرق به جای مانده است که به نام سازندگان و طراحان عالی‌قاپو اشاره کرده است. این بنا در سال ۱۳۲۰ به کلی از بین رفت.
حیاط باغ
حیاط باغ از دیگر عناصر مجموعه، یک فضای سرسبز با طولی حدود ۲۶ متر است و در ورودی را به مرکز مجموعه متصل می‌کند. دیوارهای این حیاط باغ روی پی سنگی بنا شده‌اند و بر روی آن‌ها طاق‌نماهایی مشاهده می‌شود.
دارالحدیث
بنای دیگر در این مجموعه، دارالحدیث یا طاق متولی است. دارالحدیث درست رو به روی جنت‌سرا واقع است و در کنار این بنا، آرامگاه برخی از بزرگان عهد صفویه به چشم می‌خورد. این بنا محل برپایی جلسات و مباحث درسی و دینی بوده و بعدها نیز برای اقامت متولیان مجموعه از آن استفاده میشده است. یک در ارسی بزرگ و مشبک، ورودی این بنا است و ایوان آن یه شکل طاق ضربی ساخته شده است.
تالار قندیل‌خانه قلب مجموعه تاریخی شیخ صفی‌الدین
بنای منحصر به فرد دیگر این مجموعه، بنای قندیل‌خانه است. قندیل‌خانه به عنوان حلقه اتصال ساختمان‌های مجموعه به یکدیگر عمل می‌کند. به قندیل‌خانه نام نماز خانه را نیز اطلاق کرده‌اند و محلی برای تلاوت قرآن و تفسیر و درس بوده است. درهای ورودی قندیل‌خانه چوبی است و با نقاشی رنگ روغن تزئین شده است. به دستور شاه طهماسب اول فرشی برای قندیل‌خانه بافتند و نقش آن فرش را نیز بر سقف قندیل‌خانه با طلا نقش کردند.
بعدها در اثر زلزله‌ای به سال ۱۲۶۴ سقف قندیل‌خانه فرو ریخت و سقف دیگری در اواخر دوره قاجار بر آن احداث شد که با گچبری، مقرنس و رنگ روغن تزئین شده است.
نام قندیل‌خانه از آن روی بر این بنا نهاده شد که این آستان با قندیل‌هایی نورانی روشن میشده است. بنای این ساختمان را همچون گنبد الله الله به شیخ صدرالدین موسی نسبت می‌دهند اما برخی منابع تاریخی به دلیل وجود کتیبه فرمان شاه طهماسب بر بیرون ساختمان، ساخت بنا را در دوره شاه طهماسب می‌دانند.
شهیدگاه
شهیدگاه نیز محوطه‌ای در شمال شرق مجموعه است که در واقع گورستان عمومی مردم در عهد صفویه بوده است. پس از جنگ‌های شیروان و چالدران شهیدان آن جنگ‌ها را در این مکان به خاک می‌سپارند و نام شهیدگاه از آن روی به آن نهاده شده است.
این مجموعه تاریخی را، با داشتن بناهایی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ هجری قمری می‌توان آلبومی از شاهکارهای معماری، نقاشی، کاشی‌کاری، منبت، معرق، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری دانست. این بنا در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
