ایران کشوری غنی از لحاظ فرهنگ و هنر است. این کشور با تاریخ طولانی که دارد، بستر و زمینه‌ای برای رشد و توسعه‌ی هنر، فرهنگ، علم، ادبیات و … بوده است. یکی از جلوه‌های غنای هنری در ایران، معماری کشور است. معماری در گوشه و کنار ایران دارای ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فردی بوده است. به طوری که در هر منطقه‌ای از کشور با توجه به شرایط آب و هوایی و دیگر شرایط، معماری خاصی شکل گرفته است. نمونه‌ی معروف این مسئله سقف‌های گنبدی در مناطق گرم و خشک است. یکی از مناطقی که معماری زیبا و غنی داشته، استان لرستان است. این استان از دیرباز محل زندگی اقوام ایرانی بوده است. به دلیل همین تاریخ طولانی معماری رشد و گسترش مطلوبی یافته است. در این مقاله قصد داریم به بررسی معماری لرستان بپردازیم.
معماری بومی در استان لرستان
انسان همواره به دنبال آن بوده تا سرپناهی مناسب و امن برای خود بیابد. به همین دلیل است که خانه‌ها در هر منطقه‌ی اقلیمی ویژگی‌های خاص خود را دارند. همچنین نوع مصالح برای ساختمان سازی که در هر منطقه وجود دارد هم در نوع معماری هر منطقه تاثیر دارد. البته امروزه به دلیل گسترش یافتن تجارت و بهبود حمل و نقل، این مسئله چندان مطرح نیست.
با توجه به اینکه استان لرستان در منطقه‌ی آب و هوایی سرد و پر بارش قرار گرفته است، ویژگی‌هایی را برای معماری لرستان می‌توان برشمرد.
معماری و چیدمان فضاهای خانه
در معماری سنتی لرستان، طراحی غالب خانه‌ها به گونه‌ای است که حیاط مرکزی دارد. یعنی حیاط در وسط خانه قرار می‌گیرد و بقیه‌ی فضاها دور حیاط بنا می‌شوند. قسمت شمالی خانه‌ها در زمستان آفتاب می‌خورد. بنابراین اتاق‌های شمالی بزرگتر ساخته شده و بیشتر برای زندگی استفاده می‌شدند. البته باید ذکر کرد که معمولا از اتاق‌های چندان بزرگ در منطقه‌ی لرستان استفاده نمی‌شده است. چرا که گرم کردن این اتاق‌ها مشکل است. اتاق‌های جنوبی که آفتاب رو نبودند را معمولا به فضاهایی مانند انباری اختصاص می‌دادند.
معماری پشت بام ساختمان‌ها
برخلاف مناطق گرم در مناطق سرد، بام را به صورت شیب‌دار یا مسطح می‌سازند تا بیشترین سطح ممکن در تماس با نور خورشید باشد و گرما را جذب کند. همچنین به دلیل پر بارش بودن منطقه‌ی لرستان، استفاده از سقف شیب‌دار باعث می‌شود تا برف راحت‌تر آب شود و آسیبی به ساختمان وارد نشود. از طرفی باران هم به سادگی از سقف پایین می‌ریزد.
استفاده از ایوان در معماری لرستان
در این منطقه معمولا خانه‌ها دارای ایوان بوده‌اند. ایوان‌هایی که مسقف بوده‌اند و ستون‌هایی در برابر آن‌ها وجود داشته است. وجود ایوان باعث می‌شود تا سرمای شدیدی که در این مناطق وجود دارد دیرتر و ملایم‌تر به قسمت‌های داخلی خانه نفوذ کند.
استفاده از دیوارهای قطور
همانطور که گفته شد؛ لرستان در منطقه‌ی آب و هوایی سرد قرار دارد. بنابراین تلاش افراد در معماری آن بوده تا گرمای داخل فضا حفظ شود و سرمای بیرونی هم به داخل نفوذ نکند. در همین راستا در معماری لرستان از دیوارهای قطور استفاده می‌کردند.
معماری لرستان در آینه‌ی آثار تاریخی
قلعه‌ی فلک الافلاک
بدون شک معروف‌ترین اثر تاریخی استان لرستان قلعه‌ی فلک الافلاک است که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. این اثر تاریخی و شاهکار معماری آوازه‌ای جهانی دارد. اگر از این مکان بازدید کرده باشید یا عکس‌های آن را دیده باشید، متوجه شده‌اید که بر روی یک تپه قرار دارد. زمان ساخت این بنا به دوره‌ی ساسانیان یعنی حدود 1500 سال پیش باز می‌گردد. این اثر تاریخی بسیار عظیم و بزرگ است. قلعه شامل 8 برج و دو حیاط است. هر یک از حیاط‌ها شامل 4 برج می‌شود. شکل حیاط‌ها مستطیلی است. در اطراف یکی از حیاط‌ها تالارهایی قرار دارد که به یکدیگر متصل هستند. شکل کلی این قلعه به صورت هشت ضلعی نامنظم است. دیوارهای قلعه‌ی فلک الافلاک بسیار مرتفع و بلند هستند. به طوری که ارتفاع بلندترین دیوار این اثر تاریخی چیزی حدود 5 متر و 22 سانتی متر است. فارغ از دیوارهای بلند مساحت این قلعه هم زیاد است و به 5000 و 300 متر مربع می‌رسد. عمده‌ی مصالح به کار رفته در ساختن این بنا ملات، آجر قرمز، سنگ، خشت و آهک است.
حمام گپ
در گذشته حمام‌های عمومی از اجزای مهم و حذف نشدنی شهرها بوده‌اند. حمام گپ واقع در شهر خرم آباد، مرکز استان لرستان است. این بنا از دیگر آثار معماری لرستان است. زمان ساخت این حمام به دوره‌ی صفویه باز می‌گردد. این بنا هم مانند قلعه‌ی فلک الافلاک در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. بزرگی این حمام حدود 790 متر مربع است. این حمام علاوه بر قسمت‌های حمام گرم و حمام سرد، شامل قسمت دیگری هم می‌شود. این قسمت برای این بوده تا افراد تغییر هوای ناگهانی بین حمام سرد و گرم را تجربه نکنند. در این بنا، تزئینات گچ بری قابل مشاهده است و خبری از تزئینات و نقاشی‌های پر نقش و نگار دوره‌ی صفویه نیست. این حمام بر روی ستون‌های سنگی بنا شده است. دوتا از این ستون‌ها در قسمت بینه‌ی حمام و سه تا از آن‌ها در گرم خانه‌ی حمام گپ دیده می‌شود. دو حوضچه‌ی خزینه هم در حمام وجود داشته است. سیستم فاضلاب حمام به شکل زیر زمینی بوده و فاضلاب به رودخانه ریخته می‌شده است. این حمام مدت‌ها رها شده بود اما سپس بازسازی و مرمت شد.
مسجد جامع بروجرد از دیگر آثار معماری لرستان
یکی از شاهکارهای معماری لرستان و ایران مسجد جامع شهر بروجرد است. گفته می‌شود این مسجد با تغییر یک آتشکده بر پا شده است. یعنی بنای اولیه‌ی مسجد، آتشکده بوده است. به هر حال زمان برپایی مسجد را به دوره‌ی آل بویه نسبت می‌دهند. نوع بنای مسجد تک ایوانی است. مجموعه‌ی مسجد شامل مکان‌هایی مانند حیاط اصلی، شبستان‌ها و شبستان زمستانی و گنبد خانه است. مسجد دارای دو درب است. یکی از درب‌ها در قسمت شرقی و دیگری در قسمت غربی مسجد قرار گرفته است.
این مسجد ترکیبی از معماری اسلامی و معماری ایرانی است. مثلا گنبدخانه مثل چهارطاق‌های معروف معماری ساسانی است. کاشی کاری‌های بنا هم مربوط به معماری اسلامی است. به طور کل جزء اصلی تزئینات مسجد، آجرکاری است. اما از کاشی کاری و گچ بری هم به میزان محدود استفاده شده است. در طول زمان و در دوره‌های مختلف تغییراتی در مسجد ایجاد شده و مرمت‌هایی صورت گرفته است. مثلا تزئیناتی در دوره‌ی سلجوقیان به مسجد جامعه اضافه شده است.
امامزاده زید ابن علی
این امامزاده هم از دیگر آثار معماری لرستان است. زمان ساخت اولیه‌ی این امامزاده به قرن پنجم هجری قمری باز می‌گردد اما بنای امروزی مربوط به سال 1307 است. مساحت این مقبره حدود 600 متر است. این بنا همانند سایر امامزاده‌ها گلدسته دارد. این گلدسته‌ها آجری هستند. کاشی کاری‌های زیبایی هم بر روی گلدسته دیده می‌شوند.
مناره
در گذشته مناره‌ها برای راهنمایی و هدایت مسافران بنا می‌شدند. مناره‌ی آجری شهر خرم آباد هم از جمله مناره‌های تاریخی است. این مناره به شکل استوانه‌ای است و بر روی یک سنگ بزرگ قرار دارد. زمان ساخت بنا مربوط به دوره‌ی دیلمیان یا همان آل بویه است و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دو بعد مهم مناره، ارتفاع و قطر آن است. اکنون ارتفاع این مناره‌ی آجری 30 متر است. البته در گذشته این ارتفاع بیشتر بوده و بلندای بنا در طول سال‌ها فرسوده شده و کاهش یافته است. قطر قسمت پایینی بنا هم 4.5 متر است. از پایین تا بالاترین قسمت مناره 99 پله تعبیه شده است.
نمای امروزی معماری لرستان
امروزه توجه به معیارها و استانداردهای معماری سنتی بسیار کم شده است. دیگر در ساختمان‌ها از ویژگی‌های نام برده شده استفاده نمی‌شود. بلکه افراد و معماران رو به معماری مدرن شهری آورده‌اند. ساختمان‌های مختلف شبیه به یکدیگر ساخته می‌شوند. خیابان‌های جدید و ساختمان‌های چند طبقه چهره‌ی جدیدی به معماری لرستان بخشیده‌اند. افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی باعث شده تا به سرعت شهرها گسترش یابند و خانه‌های کوچک آپارتمانی جای خانه‌های بزرگ و سنتی گذشته را بگیرند. عوامل گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت باعث پدیدار شدن حاشیه نشینی هم شده است. به تبع حاشیه نشینی هم باعث گسترش نامنظم و غیر اصولی شهرهای استان خصوصا خرم آباد شده است.
به طور کل درست است که معماری شهر به سمت سبک‌های درن رفته است؛ اما همچنان معماری ترکیبی از بافت سنتی و مدرن است و آنچه از معماری مدرن انتظار می‌رود در لرستان دیده نمی‌شود.
در پایان
در این مقاله سعی شد تا به ابعادی از معماری لرستان پرداخته شود. به همین دلیل ابتدا به معماری بومی استان لرستان و ویژگی‌های آن پرداخته شد. برخی از این ویژگی‌ها خانه‌های مرکزگرا، پشت بام‌های شیب‌دار یا مسطح، دیوارهای قطور و استفاده از ایوان در معماری است. در ادامه به معرفی آثار معماری معروف استان لرستان مثل قلعه‌ی فلک الافلاک، مسجد جامع بروجرد، مناره‌ی آجری، امامزاده زید ابن علی و حمام گپ پرداخته شد. سپس اطلاعاتی راجع به معماری و نمای امروزی استان ارائه شد.
