اختصاصی ساختمان آنلاین: ما قصد داریم در این قسمت شما را با یکی از بینظیرترین و مهم‌ترین معماری‌های ایرانی – اسلامی آشنا کنیم: کاخ یا عمارت چهلستون یکی از کاخ – باغ‌های زیبای ایران است که در زمان شاه عباس اول در شهر اصفهان بنا شده است و در زمان شاه عباس دوم (۱۰۵۷ هجری قمری) تکمیل شده است و اکنون همچون گالری زیبا گوشه‌ای از تاریخ ایران کهن را بازگو می‌کند.
تقارنی که در معماری ایرانی – اروپایی باغ و کاخ چهلستون به همراه بزرگ‌ترین و بینظیرترین نقاشی‌های دیواری و آینه کاری‌ها و تزیینات درون کاخ و همچنین استخر زیبا و بزرگ جلوی عمارت که به علت ابعاد خاصش تصویر عمارت را در خود منعکس می‌کند همه و همه از دلایلی بوده که سازمان یونسکو این بخش از هنر ایرانی را در قالب کاخ چهلستون ثبت جهانی کند.
عمارت تاریخی چهل ستون دارای نقوش ترکیبی در دیوارها و سقف تالار در قالب‌های زیبای لچک و‌ترنج است و در خطوط اصلی تقسیمات بنا ترکیب زیبایی از نقاشی و کاشی کاری و سایر تزئینات متعدد و متنوع وجود دارد و این اثر با شکوه را به یکی از بارزترین نمونه‌های معماری دوران صفویه تبدیل کرده است.
در میان تمامی کاخ‌ها و عمارت‌های موجود در ایران کاخ چهلستون نمونه‌ای از بینظیرترین و ناب‌ترین سازه‌هایی است که هنر والای ایرانی را در حد اعلا به نمایش می‌گذارد. باغ چهلستون یکی از عالی‌ترین باغ‌های معروف ایرانی است که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. تماشای لذت بخش ایوان کاخ چهلستون و انعکاس ستون‌های ایوان در حوض زیبای باغ و فضای سرسبز و دل انگیز آن و نقاشی‌ها و نگارگری‌ها و آینه کاری‌های چشم نواز درون کاخ چهلستون پیشنهای است که از دست ندهید.
راز معماری کاخ چهلستون
ایوان اصلی بر بیست ستون استوار است و این بیست ستون در استخر زیبا و بزرگ عمارت منعکس گشته و در مجموع چهلستون معنای حقیقی خود را پیدا می‌کند! در بعضی نقل‌ها گویند در ادبیات فارسی عدد چهل نماد کثرت و زیادی است و علت این نام را کثرت ستون‌های عمارت می‌گویند.
کاخ چهلستون اصفهان شاهکار هنری و معماری دوره صفویه
اصفهان زیباترین شهر ایران به مانند موزه‌ای زنده ضیافتی از طرح رنگ هنر معماری و تاریخ را به مسافرانش هدیه می‌دهد در میان این زیبایی‌ها کاخ چهلستون به نقاشی‌ها و آینه کاری‌های بی مثالش مشهور شده است.
این کاخ بی نظیر در دوره شاه عباس اول صفوی در میان باغی سرسبز و خوش آب و هوا بنا شده است و در سال ۱۰۵۷ هجری قمری در زمان حکمرانی شاه عباس دوم تکمیل و افتتاح شد.
این عمارت در ابتدا کوشکی کوچک در میان باغی بزرگ بود و به فرمان شاه عباس دوم ایوان‌ها نقاشی‌ها تزئینات و بخش‌ها و سازه‌های مختلفی به آن اضافه شد و آن عمارت کوچک را به قصری در خور شان و شکوه پادشاهان صفوی تبدیل کرد.
کاخ چهلستون از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است و در میان باغ چهلستون و در انتهای حوضی پر آب چشم نوازی می‌کند که با ۱۸ ستون در ایوان اصلی و تالار آینه و تزیینات عالی طلاکاری شده و نقاشی‌های سالن پادشاهی یا همان سالن اشرف و بسیاری دیگر معماری ناب و اصیل ایرانی را در دوره صفویه به رخ جهانیان می‌کشد.
معماری کاخ چهلستون اصفهان نمادی از معماری برون گرا
عمارت چهل ستون در ابتدا کوشکی کوچک در میان باغی بزرگ بوده است و در طی سالیان بر وسعت و شکوه آن افزوده شده است. این عمارت نوعی از معماری برون گرا است و به همین دلیل با معماری اکثر ساختمان‌های ایرانی تفاوت هایی دارد. نحوه ساخت این عمارت به صورتی است که چشم اندازهای رو به بیرون داشته باشد و دید جذابی از باغ بدهد.
طراحی این عمارت با نیم نگاهی به معماری بناهای قدیمی ایرانی، چهار ضلعی است که با دو خط موازی به سه مستطیل تقسیم شده است که مستطیل میانی خود از سه قسمت تشکیل شده است که بخش‌های کناری آن اتاق‌های کوچک و بزرگی را در خود جای می‌دهد. مستطیل انتهایی نیز با سقفی پوشانده شده که به آن طنابی گویند که در انتهای باغ چهلستون قرار دارد. سه ایوانی که در سه طرف سازه است به همراه مستطیلی که در وسط بنا است، حالت چلیپایی (صلیبی) ایجاد می‌کند. در اصلی کاخ چهلستون هم چون عمارت عالی قاپو رو به شرق ساخته شده است. کاخ چهلستون با‌ترکیبی از معماری اصیل ایرانی، چینی و فرنگی بنا شده است و اصل تقارن در ساخت تمام اجزا و سازه‌های بنا هم چون تزیینات چوبی، نقاشی ها، گچ بری و آینه کاری‌ها رعایت شده است.
این عامل تقارن که در طرح درونی و بیرونی کاخ در میان تمامی خطوط نقوش و زوایای گوناگون عمارت وجود دارد، چشم را به سمت معینی که نماد قدرت و حکومت که همان شخص شاه یا حاکم است هدایت می‌کند و این بخش همان ایوان ستون دار است که در ادامه به طور کامل با آن آشنا خواهیم شد.
ایوان ستون‌دار
در نگاه اول چشم‌هایتان به نخستین بخش کاخ که زیبایی خود را به نمایش گذاشته است، خیره خواهد شد. یکی از ویژگی‌های مهم بنا، این تالار یا ایوان ستون دار است که از بیست ستون تشکیل شده است. این ایوان با ابعاد ۳۸ متر طول، ۱۰ متر عرض و ۱۴ متر ارتفاع و رو به سوی شرق بنا شده است. آینه کاری‌ها و نقاشی‌هایی در قالب گره چینی و نقوش هندسی که سقف چوبی ایوان را در بر می‌گیرد نظر ما را به خود جلب می‌کند.
ایوان کاخ چهلستون از دو بخش تشکیل شده است: بخش ابتدایی که ۱۸ ستون چوبی با پایه‌های چوبی و سنگی دارد که چهار ستون وسط آن روی چهار شیر سنگی استوار است که در گذشته از دهان این چهار شیر آب فوران می‌کرد و در حوض مرمری زیبای کوچک وسط ایوان جاری می‌شد که زیبایی این ایوان بی‌نظیر را دو چندان می‌ساخت. بخش ثانویه ایوان که کمی مرتفع‌تر از بخش ابتدایی است و به عنوان سردر ورودی تالار آیینه یاد می‌شود دارای دو ستون است و تمامی دیوارهای آن آیینه کاری است که دیدن آن خالی از لطف نیست. گفتنی است که ایوان ستون دار که در ارتفاع یک متری نسبت به زمین‌های اطراف خود احداث شده است به پله‌هایی از دو سمت شمالی و جنوبی ختم می‌شود.
ستون‌های ایوان
تمامی ستون‌های اصلی ایوان که از تنه درخت کاج یا چنار است در گذشته با آیینه و شیشه به ظرافت و زیبایی تزیین شده بودند، اما امروزه روی آنها را با لایه نازکی از تخته رنگ شده پوشانده اند که احتمالا هدف از این کار نگه داری این ستون‌ها است.
بخش دوم ایوان
در قسمت‌های شمالی و جنوبی پشت ایوان، دو مکان کاملا شبیه به هم و قرینه وجود دارد که قسمت پایینی نمای آنها با سنگ‌های مرمر به زیبایی نقش دار شده است. قسمت شمالی و جنوبی ایوان دارای درها و پنجره‌های مشبک زیادی است که امروزه از آنها به عنوان محلی برای به نمایش گذاشتن آثار باستانی و تاریخی اصفهان و تصاویری از سفرنامه‌های جهانگردان و مسافران گذشته که از اصفهان زیبا دیدن کرده بودند، استفاده می‌شود.
سردر تالار یا تالار آیینه
راهمان را به فضای اصلی کاخ چهلستون ادامه می‌دهیم و از ایوان ستون دار عبور می‌کنیم. سردر تالار اصلی یا تالار آینه، درست در پشت ایوان ستون دار قرار گرفته است که سقف و دیوارها و تمامی سطوح آن مزین به آینه‌های بزرگ خشتی و آینه‌های کوچک معرق کاری شده است. ۲ ستون ۱۲ متری در این تالار است که با ۱۸ ستون ایوان ستون دار، ۲۰ ستون کاخ چهلستون را تشکیل می‌دهند. کتیبه معروف شاه عباس صفوی در بالای این ایوان قرار دارد که در آن به سال ساخت بنا اشاره شده است.
شاه نشین
در پشت ورودی تالار آیینه بخش کوچکتر و بالاتری وجود دارد که به آن شاه نشین می‌گویند. ابعاد این بخش ۷ متر در ۵. ۵ متر است و سقف ان با آیینه‌های ریزی پوشانده شده است. گفته می‌شود که در زیر لنگه طاق شاه نشین تصویری از دوران جوانی ناصر الدین شاه قاجار توسط محمد حسن افشار کشیده شده بود که امروزه اثری از آن تصویر نیست.
تالار اصلی یا تالار اشرف
با شکوه‌ترین بخش از معماری ایرانی
نقاشی‌های هنرمندانه و بی نظیری که در این تالار وجود دارد آن را به زیباترین قسمت عمارت کاخ چهلستون تبدیل کرده است.
از سمت ایوان کاخ چهلستون، سه در به سمت تالار اشرف وجود دارد که تمام عرض عمارت را به خودشان اختصاص داده اند. سه تابلو زیبا و بی نظیر رنگ روغنی از زندگی در قرن ۱۷ میلادی در دیوارهای بالایی کشیده شده است. ابعاد این تالار، ۲۲ متر طول، ۱۱ متر عرض و ۱۲ متر ارتفاع داشته و در بخش‌هایی از آن جای خالی چند قرقره دیده می‌شود که می‌گویند در ساعت‌هایی از ظهر، پرده‌های زیبایی را از این قرقره‌ها آویزان می‌کرده‌اند. در این میان، سه گنبد زر اندود شده مجلل، زیبایی و شکوه تالار را به سر حد اعلا رسانده است. تقریبا تمامی ملاقات‌های مهم و رسمی و پذیرایی از بزرگان دوران صفوی در این بخش از کاخ چهلستون انجام می‌گرفته است.
پنجره‌ها و درگاه‌های بزرگی در دو سمت تالار اشرف و درون ایوان‌ها وجود دارد، باعث روشنایی این بخش از کاخ چهلستون می‌شود. پنجره‌های وسیع و زیبا در بخش غربی تالار که رو به فضای پر درخت اطراف است زیبایی درون عمارت را چندین برابر کرده است. نمای بیرونی این قسمت تزیینات کمی دارد و عرض آن سی متر است. سه درگاه و پنجره مشبک، بخش جنوبی تالار اشرف را به ایوان ستون‌دار جنوبی متصل می‌کند. هم چنین قسمت شمالی آن نیز توسط سه درگاه به ایوان ستون‌دار مشرف به باغ راه پیدا می‌کند که تزیینات این ایوان هم به مانند ایوان ستون‌دار جنوبی مزین به نقاشی‌هایی زیبا و چشم نواز است.
بالاخانه
محل خلوت و خواب شاه در بالای عمارت چهلستون بوده است که به آن بالا خانه می‌گویند. در معماری و ساخت بام کاخ چهلستون از کاهگل استفاده شده است و فضای داخلی آن دیواره‌هایی دو جداره دارد.
ایوان ستون دار جنوبی
در قسمت انتهایی کاخ چهلستون، ایوان ستون‌دار جنوبی قرار دارد که مزین به نقاشی‌های اواخر دوران صفوی است.
نقاشی‌های بی‌بدیل و بی‌نظیر کاخ چهلستون
نقاشی‌ها و آینه کاری‌ها و نقش و نگارهای بی‌نظیر و بی‌بدیل کاخ چهلستون، آن را به تماشایی‌ترین و زیباترین کاخ‌ها تبدیل کرده است. این کاخ از اولین بناهایی است که از تزئینات وسیع و آینه کاری و نقاشی‌های بزرگ دیواری به همراه ستون‌های چوبی با سر ستون‌های مقرنس کاری شده تشکیل شده است. هنر تزیین در این کاخ آنچنان با مهارت به کار گرفته شده که گویی نمی‌توان میان فضای خارج را با فضای داخل تمایز گذاشت.
در واقع به قدری این تزیینات به هم مرتبط و متصل هستند که نمی‌توان ابتدا و انتهای تزیینات را در فضای خارج و داخل مشخص کرد و این گونه معماری ایرانی را به خوبی در معرض نمایش قرار می‌دهد.
در این کاخ زیبا نمونه‌های کاملی از نگارگری در قرن‌های یازدهم و دوازدهم وجود دارد که در مکتب نگارگری اصفهان کشیده شده است. این نقاشی‌های دیواری با استفاده از تکنیک‌های تمپرا و رنگ روغن کشیده شده است. ابتدا در زمان شاه عباس دوم دیوارنگاره‌های اولیه کاخ چهلستون کاملا مبتنی بر مکتب اصفهان کشیده شده است که بعداً به این دیوارنگاره‌ها نقاشی هایی با سبک دورگه ایرانی – اروپایی نیز اضافه شده است.
مکتب نگارگری صفوی
تحولی در معماری ایران
این مکتب با انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان در زمان شاه عباس اول، و در نتیجه آن سفر کردن هنرمندان و دانشمندان بسیاری از نقاط مختلف کشور و جهان به این شهر، متولد شد که به آن مکتب اصفهان نیز می‌گویند. یکی از شاخه‌های این مکتب، خطاطی و نگارگری است که از آن در بناها، سازه ها، کتاب‌ها و حتی نقاشی‌ها استفاده شده است و بر ظرافت و جلال معماری ایرانی افزوده است.
نقاشی‌های تالار اصلی کاخ
از در اصلی که وارد می‌شویم، شش نقاشی شگرف و پرشکوه بر دیواره‌های تالار چشم‌ها را به خود خیره می‌کند. سه تابلو که در ضلع غربی تالار است به‌ترتیب از راست به چپ شامل نقاشی بی نظیر بزم شاه عباس کبیر و ولی محمد خان، تصویری از جنگ چالدران و سومی مجلس پذیرایی شاه طهماسب از همایون پادشاه هندوستان می‌شود. در ضلع شرقی تالار سه تابلو که به‌ترتیب از راست به چپ صحنه جنگ شاه عباس اول با شیبک خان ازبک، منظره جنگ نادر شاه افشار با قوای هند و تابلو سوم منظره پذیرایی شاه عباس صفوی از پادشاه ترکستان را به نمایش می‌گذارند، قرار گرفته است.
دیگر تزیینات بنا
در کاخ چهلستون علاوه بر نگارگری و نقاشی، از آیینه کاری و هنر خاتم و منبت استفاده شده است که مجموعه این هنرها بر زیبایی و شکوه کاخ افزوده است. درها مزین به هنر خاتم کاری و منبت کاری است و در دیوارها از سنگ مرمر دارای نقوش و گچ بری‌های زیبا استفاده شده است. در گذشته حوض مرمرینی در وسط ایوان ستون‌دار قرار داشت که می‌توانستیم تصویر قرینه آن را در آینه کاری‌های سقف ایوان که به شکل کاملا هنرمندانه و دقیق طراحی شده است، ببینیم. که می‌گویند این هنر قرینه سازی شباهت زیادی با ایوان عمارت عالی قاپو دارد. آب و آیینه در معماری و تزیین نقاط مختلف کاخ به کار رفته است که دنیای اطراف را در خود منعکس می‌کند و فضای دلفریبی به کاخ می‌بخشد و کاخ چهلستون را به یکی از زیباترین و مجلل‌ترین عمارت‌ها تبدیل می‌کند.
یکی از معیارهای انتخاب کاخ چهلستون در سازمان جهانی یونسکو شاهکار خلاقیت و معماری انسان‌ها است. طراحی باغ با کمک زاویه قائمه و تقسیمات هندسی، سیستم مدیریت پیچیده آب، مهندسی نوآورانه و انتخاب مکانی مناسب و ایده ساخت بهشت بر روی زمین از دیگر دلایل ثبت جهانی این عمارت باشکوه ایرانی است.
معماری باغ چهلستون اصفهان
معمار باغ چهلستون آن را در جهت شرقی غربی بنا کرده تا باغ و گیاهان درون آن و عمارت چهلستون از نعمت نور خورشید بهره کافی را ببرند.
باغ و کاخ چهل ستون، حلقه اتصال دهنده پایتخت صفوی
باغ چهلستون حلقه اتصال بین باغ‌های موجود در امتداد خیابان چهارباغ و میدان نقش جهان بود. یعنی این باغ به تمام باغ‌های اطراف خود در دوره صفوی دسترسی داشته است. شگفتی در این است که کاخ چهلستون به وسیله تونلی به تمام کاخ‌های آن دوره یعنی کاخ هشت بهشت و کاخ عالی قاپو دسترسی داشته است؛ و این نقاط تمایز کاخ و باغ چهلستون، آن را در زمره بناهای شاخص و مهم دوران صفوی قرار می‌داد.
ویژگی‌های درون باغ چهل ستون
گفته شده که باغ چهلستون در زمان ساخت ۶۷ هزار متر مربع مساحت داشته و تقریبا طول و عرض آن برابر بوده است.
اما امروزه به دلیل تخریب‌ها و ساخت و سازها و تغییراتی که در اطراف باغ چهلستون انجام گرفته است از حالت مربعی شکل در آمده و اکنون بیشتر شبیه به یک مستطیل است.
همانطور که گفتیم باغ در جهت شرقی غربی ساخته شده است و این محور، محور اصلی ساخت باغ را تشکیل می‌دهد. در همین محور، دو استخر در اندازه‌های کوچک و بزرگ وجود دارد که عمارت چهل ستون در میان آن دو قرار گرفته است جالب است بدانید که این محور اصلی به وسیله درختانی که در مسیر کاشته شده است، جهت حرکت به سوی کوشک یا عمارت اصلی را نشان می‌دهد. باغ چهلستون با الهام از باغ‌های ایرانی به ویژه باغ پاسارگاد و سنت آبراهه و جوی سازی در آن ساخته شده است و در نحوه ساخت شیب ملایمی به باغ داده اند تا آب به آسانی در جوی‌ها جریان داشته باشد
و در نهایت آبرسانی به درختان و گیاهان باغ به سهولت انجام شود. در زمان ساخت بنا، در سمت شمالی باغ چهلستون جویی وجود داشت که از آب جوی شاهی (نهر فردین) پر می‌شد و در کنار این آبراهه، جویی‌های سنگی آب را از بیرون وارد حوض هایی کوچک و در نهایت کل باغ می‌کردند. این شیوه آبرسانی در باغ پاسارگاد، باغ ثبت جهانی دوره هخامنشی که منشاء تمام باغ‌های ایرانی است، نیز استفاده شده است.
وقتی از نظر محور عرضی به باغ می‌نگریم، این محور چهلستون را به چهار قسمت اصلی تقسیم می‌کند و از ایوان ستون دار کاخ عبور می‌کند و در مقابل ادامه می‌یابد. در این معماری ایوان در فضای میانی باغ چهلستون قرار دارد و پیوندی میان فضای باز و بسته در باغ ایجاد می‌کند.
چهل ستون در یک سوم بالایی کاخ ساخته شده و بقیه تقسیم بندی‌ها و سازه‌ها به صورت قرینه و قائمه در دو سمت محور اصلی شرقی غربی به شکل زیبا و چشم نوازی تکرار شده است.
ورودی اصلی باغ چهلستون با حال و هوای بهشتی
چرا باغ چهلستون نماد حرکت است و حرکت را در ذهن تداعی می‌کند؟
زمانی که از در اصلی وارد فضای باغ می‌شوید، منظره ای را که در مقابل می‌بینید، استخر بزرگ پر آب عمارت و در نهایت کاخ چهل ستون است. تصویر کاخی با ستون‌های زیاد و استوارش که درون آب منعکس شده است، بر حرکت و پویایی تاکید دارد و فرد را به سوی عمارت اصلی و قدم زدن در محوطه زیبای باغ فرا می‌خواند. درختان بلندی که دو سوی استخر را محصور کرده اند فضایی ممتد و جهت دار را به سوی کاخ چهلستون ایجاد می‌کنند و باز این معماری در باغ، نماد حرکت را در ذهن‌ها تداعی می‌کند و این عناصر و کرت بندی‌ها هنر و معماری ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد و به هوش و توان معمار و طراح این باغ بی نظیر احسنت می‌گوییم چرا که با خلق این کاخ بی بدیل معماری ایرانی را در ذهن‌ها جاودانه ساخته است
استخرها و سیستم آبیاری دلیل ثبت جهانی شدن باغ چهل ستون
یکی دیگر از جاذبه‌های باغ چهلستون، استخرها و سیستم آبیاری آن است که یکی از دلایل ثبت آن به عنوان میراث جهانی یونسکو بوده است. استخر باغ چهلستون دو بخش دارد که یک بخش آن در مقابل عمارت و بخش دیگر آن در قسمت پشتی کاخ ساخته شده است. زمانی که از ورودی اصلی باغ وارد باغ می‌شوید در مقابل استخر را می‌بینید که طول آن ۱۰۸ متر و عرض آن ۱۶ متر است که طراوت و خنکی و شادابی خاصی به محوطه باغ ارزانی داشته است. طراحی و نسبت‌های دقیق استخر به گونه‌ای است که به خوبی تصویر عمارت در آب منعکس می‌شود و شما می‌توانید به راحتی تصویر کاخ را در آب ببینید. هم چنین برای اینکه عمق استخر بیشتر نشان داده شود کف آن را تیره رنگ ساخته اند. امروزه از استخر پشتی استفاده نمی‌شود.
پوشش گیاهی باغ چهلستون
پوشش گیاهی باغ چهلستون نیز همانند خود باغ تغییراتی داشته است و در هر دوره یک گونه گیاهی پوشش غالب آن را تشکیل داده است. درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه و چنار غالب گیاهان باغ را تشکیل می‌دهند. گلخانه‌ای در جنوب باغ وجود دارد که گل‌های فصلی بستر باغ را تامین می‌کند و بر رنگارنگی و زیبایی و جلوه باغ می‌افزاید و تمام اینها در کنار هم بهشتی را به وجود می‌آورند.
باغ چهلستون میراث جهانی یونسکو
باغ‌ها از محبوب‌ترین سازه‌ها در معماری و فرهنگ اصیل ایرانی هستند و تاریخچه ساخت باغ در ایران قدمت بسیاری دارد. در این میان باغ چهلستون اصفهان جلوه سرسبز و دل نشینی به سازه‌های تاریخی این شهر کویری داده است و میزبانی سرسبز برای میهمانان نصف جهان است. این باغ ۶۷ هزار مترمربع است که در میان چندین دیوار قرار گرفته و چندین گونه گیاهی مختلف به همراه یک رود روان و پر از آب را در خود جای داده است.
باغ تاریخی چهلستون نمونه‌ای عالی از باغ‌های سلطنتی باقی مانده از دوران صفوی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. گفته می‌شود معمار و طراح اصلی این باغ، شیخ بهایی دانشمند پرآوازه ایرانی است.
