اختصاصی ساختمان آنلاین: حکیم عمر خیام از بزرگ‌ترین شعرا، منجمان و ریاضی‌دان‌های ایرانی در عصر طلایی اسلام به شمار می‌رود و رباعیات او شهرت جهانی دارد. او متولد نیشابور، شهری در شمال شرق ایران است.
پس از درگذشت عمر خیام، او را در گورستان مرکزی حیره‌ی نیشابور دفن کردند ولی آرامگاه او بنای ویژه‌ای نداشت. آرامگاه خیام از زمان فوتش در سال ۵۱۰ خورشیدی تا سال ۱۳۳۵ خرابه‌ای بیش نبود، تا آن‌که در سال ۱۳۳۵ مهندس هوشنگ سیحون آرامگاه را از مکان قبلی که چسبیده به امامزاده محروق بود به مکان فعلی انتقال داد و طراحی معماری بنای آرامگاه را شروع کرد. معماری آرامگاه خیام برگرفته از زندگی او و اندیشه‌های عمر خیام است. پروسه طراحی و ساخت این بنا تا سال ۱۳۴۱ ادامه‌یافت. به گفته مهندس سیحون «اجزاء مثلثی شکل اطراف مقبره، شکل خیمه را تداعی می‌کنند و این اشاره به نام خیام که پدرش خیمه‌دوز بود، است.»
راز و رمزهای معماری آرامگاه خیام
به گفته‌ی معمار این بنا، مهندس سیحون، باید هر سه شخصیت حکیم عمر خیام را در معماری آن پیاده می‌کرد. خیام هم ریاضی‌دان بود و هم منجم و شاعر و بدین ترتیب معمار این بنا برای طراحی آن از هر سه شخصیت او الهام گرفته است. معماری آرامگاه خیام از جذاب‌ترین جای گردشگری نیشابور و نمونه‌ی برجسته‌ی معماری نوین ایرانی است.
ظاهر این بنا که تجسم‌یافته‌ی کلاه دراویش و نیز شبیه قطعه الماس تراش خورده است، ۲۲ متر ارتفاع دارد و بر روی ۱۰ پایه استوار است که پایه‌ها از هم ۵ متر فاصله دارند. ساختار اصلی آن فلزی با پوشش بتونی است.
سیحون می‌خواست که دو آرامگاه خیام و امامزاده محروق با هم تداخل پیدا نکنند، به همین منظور برای باغ محوری عرضی تعریف کرد تا آرامگاه را که در گوشه شمال شرقی باغ قرار داشت از امامزاده جدا کند. او در چند مقاله، جمله‌ای از خیام را خوانده بود مبنی بر این‌که ایشان گفته‌اند: « من آرزو دارم مزارم در جایی باشد که بهاران برگ گل روی مزارم بریزد»؛ بنابراین مکانی در باغ را که اختلاف ارتفاع سه متری نسبت به درختان زردآلوی باغ داشت انتخاب کرد و چون این مکان سه متر پایین‌تر قرار دارد، در فصل بهار شکوفه‌های زردآلو روی مزار می‌ریزد.
معمار این بنا برای آرامگاه ده پایه در نظر گرفته است، زیرا عدد ۱۰ اولین عدد دو رقمی و پایه و اساس بسیاری از اعداد است. از هر پایه دو تیغه بر اساس مدل ریاضی به شکل مورب بالا می‌رود و با دیگر تیغه‌ها برخورد می‌کنند و از مقابل بر روی پایه‌ی روبه روشان پایین می‌آید. همه این تیغه‌های مورب در محور عمودی وسط برج همدیگر را قطع می‌کنند. این سطح پر از پیچیدگی بر اثر یک فرمول ریاضی به وجود آمده که نماد دانش ریاضی خیام است، از طرفی تقاطع تیغه‌ها در سقف آرامگاه یک ستاره به وجود می‌آورد که نشان دهنده‌ی جنبه‌ی ستاره‌شناسی شخصیت خیام است.
بنای این آرامگاه را به صورت مشبک ساخته‌اند و بین هر دو پایه در قسمت پایین مثلث بزرگی را به وجود آورده‌اند. در کنار این مثلث بزرگ یک لوزی بزرگ و دراز به وجود آمده که بر روی قسمت بیرونی و داخلی آن اشعار و رباعیاتی از خود خیام به خط نستعلیق آقای عبدالرسولی و به صورت کاشیکار‌ی‌های زیبا تزیین شده است. یک لوزی دیگر نیز در کنار لوزی بزرگ احداث شده و در بالای لوزی دوم و نزدیک به نوک گنبد، لوزی سوم کوچکتری قرار دارد. کل این پایه‌ها در نوک گنبد به هم پیوند می‌خورند و سقف گنبد یا کلاهک گنبد را شکل می‌دهند. بیشتر قسمت‌های این سقف گنبد شکل به صورت مشبک و توخالی است که شکل ستاره‌ای را به وجود می‌آورد که باز هم یادآور علم نجوم خیام است.
در قسمت بالا که تیغه‌ها با هم برخورد دارند، فضاهای پر و خالی و رو به بالا ستاره‌های درهمی به وجود می‌آورند که از بین آن‌ها آسمان آبی و همچنین آسمان شب و پرستاره‌ی نیشابور پیداست و به تدریج به طرف نوک گنبد، ستاره‌ها کوچک‌تر می‌شوند و در آخر یک ستاره‌ی پنج پر زیبا، آن‌ها را کامل می‌کند. در این‌جا هم ستاره و آسمان تداعی کننده‌ی شخصیت نجومی خیام هستند.
معمار این آرامگاه، سازه‌های پیرامون آرامگاه خیام را بنا به گونه‌ای شاعرانه طراحی کرده است. دور تا دور برج آن را یک دایره‌ی وسیع به مرکز خود برج ساخته است که همگی از سنگ گرانیت و با اجزای مثلثی شکل هستند و تورفتگی و برون آمدگی‌هایی دارند که تا حدودی شکل خیمه را تداعی می‌کند که اشاره به نام خیام است. که گفتیم به دلیل این‌که پدرش خیمه‌دوز بود، نامش به همین مناسبت انتخاب شد. از طرف دیگر، حوض‌های فیروزه‌ای وجود دارد که در مجموع قسمتی از ستاره را به تعداد هفت پر نشان می‌دهند که هفت پر آن به مفهوم هفت فلک، هفت آسمان و هفت تپه است که باز به افلاک و نجوم اشاره دارد.
معماری آرامگاه خیام و ساخت بنا از برجسته‌ترین معماری‌ها و بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای باشکوه بر اصول ریاضی و مثلثات خیام محاسبه و طراحی شده است. با سیر در معماری این فضا و طاق و ایوان مقبره و دهلیزها، می‌توان به جهان پر از رمز و راز خیام سفر کرد.
وزارت فرهنگ و هنر در سال ۱۳۵۴، آرامگاه حکیم عمر خیام را با شماره ۱۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رساند.
