وجود آثاری از دوران قبل از اسلام در اصفهان نشانگر آن است که معماری در این شهر قدمت بالایی دارد. در طول تاریخ موقعیت جغرافیایی و اقلیمی مناسب اصفهان عاملی برای انتخاب آن به عنوان پایتخت سیاسی-اداری کشور بوده‌است.
یکی از راه‌های مطالعه درباره تاریخ یک شهر، شناسایی معماری حاکم بر آن در دوره‌های مختلف است، به خصوص معماری اصفهان که یکی از سبک‌های مهم در بین انواع سبک‌های معماری ایرانی بشمار می‌رود. در این مقاله قرار است معماری اصفهان در دوران صفویه و بعد از ورود اسلام به ایران مورد بررسی قرار گیرد.
معرفی سبک‌ها در معماری ایران
استاد پیرنیا سبک‌های معماری ایرانی-اسلامی را به ترتیب زیر دسته‌بندی می‌کند. معماری اصفهان نیز از این دسته‌بندی مستثنی نیست:
-سبک پارسی: در زمان ماد تا حمله اسکندر
-سبک پارتی: از حمله اسکندر تا اواخر دوره ساسانی
-سبک خراسانی: قرن اول تا چهارم هجری قمری
-سبک رازی: قرن چهارم تا قرن هشتم هجری قمری
-سبک آذری: قرن هشت و نه هجری قمری
-سبک اصفهانی: قرن ده هجری قمری تا دوران معاصر
معماری اصفهان
در میان همه‌ی ادوار تاریخی در ایران، از دوران صفویه به عنوان مهم‌ترین دوران معماری ایرانی یاد می‌شود. باید دانست تاریخچه شیوه و سبک معماری اصفهان به اندکی قبل از پیدایش سلسله صفویه برمی‌گردد. بعد از انتقال پایتخت به شهر اصفهان، این معماری اصفهان شکل رسمی‌تری به خود گرفت. در ادامه به صورت مختصر مواردی از محورهای سبک معماری اصفهان آورده شده‌است:
-طرح‌هایی مربع و یا مستطیل شکل
-استفاده از قوس و گنبد و طاق
-استفاده از خط‌های شکسته بیشتر در معماری اصفهان
-رایج شدن ساخت گوشه‌های پخ در بناها
معماری اصفهان از اواخر قرن نهم آغاز و تا اواخر قرن دوازدهم هجری ادامه پیدا کرد. این سبک در دوره‌های زند و افشار و اوایل قاجار نیز طرفداران خود را داشت و از سبک معماری اصفهان در ساخت بناها استفاده می‌شد.
در این دوره با احساس نیاز فراوان به توسعه شهری، در معماری اصفهان ساخت مساجد در کنار کاخ‌ها آغاز شد و همچنین ساخت ابنیه دیگری مانند مدرسه، حمام و کاروانسرا نیز مورد توجه قرار گرفت. از جمله این بناها می‌توان به مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله، کاخ عالی قاپو و… اشاره کرد. در ادامه مقاله به معرفی معماری این بناها پرداخته شده‌است. باید اشاره کرد بعد از معماری اصفهان عملا شیوه معماری جدیدی به وجود نیامد. در نهایت این سبک در زمان آغامحمدخان قاجار به دلیل تاثیرپذیری از فرهنگ و معماری غرب، رو به انحطاط و زوال رفت.
کاشی‌های هفت رنگ در معماری اصفهان
همانطور که می‌دانید تزئینات غیرسازه‌ای با الهام از فرهنگ حاکم بر زندگی مردم، در معماری اصفهان نقش مهم و اساسی داشته‌است. به عنوان مثال، استفاده از کاشی‌های معرق و رنگی نمونه‌ای از این تزئینات غیرسازه‌ای هستند که به وضوح در بناهای تاریخی اصفهان در دوره‌های مختلف قابل مشاهده‌است.
یکی از جلوه‌های معماری اصفهان، بدون شک استفاده از کاشی‌های هفت رنگ در بناها و ساختمان‌های گوناگون است. این کاشی‌ها شکوهی خاص به معماری و تاریخ سبک اصفهانی می‌بخشد. گرچه طول عمر کاشی‌های رنگی از کاشی‌های معرق‌کاری شده، کم‌تر است اما به لحاظ زیبایی شناختی از تاثیر و محبوبیت بیشتری بیشتری برخوردار هستند. از دیگر تزئینات در معماری اصفهان می‌توان به نورپردازی، آینه‌کاری، گچ‌بری و… اشاره کرد. این تزئینات علاوه بر زیبایی به‌گونه‌ای یک مهر اختصاصی برای بناهای تاریخی اصفهان به شمار می‌روند.
معرفی بناها در معماری اصفهان
میدان نقش جهان که یکی از بزرگترین میادین دنیا به شمار می‌رود. در این میدان بناها و ساختمان‌های تاریخی متعددی به لحاظ معماری وجود دارد. در واقع سبک معماری اصفهان نیز به دلیل وجود همین بناها شکل گرفته‌است.
مسجد شیخ لطف‌الله
از بناهای مهم موجود در میدان نقش جهان اصفهان می‌توان به مسجد شیخ لطف‌الله اشاره کرد. این مسجد در معماری اصفهان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. مسجد شیخ لطف‌الله در بخش شرقی میدان نقش جهان واقع شده و معمار آن استاد محمدرضا اصفهانی است. به لحاظ ویژگی‌های معماری، گنبد این مسجد در ارتفاع ۱۲ متری بر روی دیوارهای قطوری بنا شده‌است. همچنین وجود نورگیرها در گنبد و استفاده از کاشی‌کاری و طرح‌های اسلیمی آبی، به زیبایی این اثر معماری باشکوه افزوده‌است.
کاخ عالی قاپو
کاخ عالی‌قاپو یکی دیگر از مهم‌ترین بناهایی که در اطراف میدان نقش جهان وجود دارد. این کاخ با دستور شاه عباس اول ساخته شد تا به عنوان مقر حکومتی و مکانی برای اداره امورات کشور از آن استفاده شود. در گذشته به این بنا دولت‌خانه مبارکه نقش جهان نیز گفته می‌شد. کاخ عالی قاپو در مقابل مسجد شیخ لطف‌الله و ضلع غربی میدان نقش جهان واقع شده است. از ویژگی‌های معماری اصفهان که در آن دیده می‌شود می‌توان به دیوارنگاره‌های رضا عباسی و شاگردان وی اشاره کرد. این بنا دارای ۶ طبقه و به ارتفاع ۴۸ متر است که از سنگ سماق در ساخت این بنا استفاده شده است.
مسجد امام(مسجد شاه)
مسجد امام، یکی دیگر از بناهای مهم در معماری اصفهان است که در گذشته به مسجد شاه معروف بود. بنای این مسجد در بخش جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد و معمار آن استاد علی‌اکبر اصفهانی است. از مسجد امام به‌عنوان یکی از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری ایرانی یاد می‌گردد.
این مسجد یک میانسرای ۶ ضلعی دارد که در بخش جنوبی آن دو مدرسه به نام‌های مدرسه ناصری و مدرسه سلیمانی در زمان شاه سلیمان ساخته شدند. همچنین در باب دیگر ویژگی‌های معماری مسجد امام می‌شود به گنبد آن با دو پوسته، دیوارها و مناره‌هایی که با کاشی‌های هفت رنگ و کاشی های معرق تزئین شده‌اند، اشاره کرد.
کاخ چهلستون
کاخ یا عمارت چهلستون از مهم‌ترین عمارت‌ها در معماری ایرانی در دوران صفویه به شمار می‌رود. باغ چهلستون نمونه‌ای از والاترین باغ‌های معروف ایرانی است که در سازمان یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است. آینه‌کاری‌ها، تزئینات داخلی کاخ و همچنین وجود استخر، باعث زیبایی دوچندان این اثر شده‌است.
ایوان جلویی عمارت چهلستون شامل ۲۰ ستون است. با منعکس شدن تصویر ستون‌ها در آب استخر مقابل عمارت، این تعداد دو برابر شده و چهلستون معنا پیدا می‌کند. این کاخ در دوره شاه‌عباس اول ساخته شد ولی در زمان شاه عباس دوم تکمیل گردید. از کاخ چهلستون در معماری اصفهان به عنوان نمادی از معماری برون‌گرا یاد می‌شود. این عمارت دارای چشم اندازی وسیع رو به بیرون است و دید کاملی به باغ دارد. طراحی پلان عمارت چهلستون به صورت مستطیل و مطابق با محورهای سبک معماری اصفهان است. جالب است بدانید که در بسیاری از بخش‌های این عمارت، از اصل تقارن بهره‌گیری شده‌است.
سی‌وسه پل
پل الله‌وردی خان یا سی‌وسه پل، یک پل با طول ۲۹۵ متر است که در دوره صفویه روی زاینده‌رود ساخته شد. این پل تاریخی دارای ۳۳ دهانه به عرض ۱۴ متر است. انعکاس تصویر این پل در آب رودخانه زمانی که زاینده‌رود هنوز خشک نشده بود، از زیبایی منحصر به فردی برخوردار بود. معمار سی‌وسه پل استاد حسین اصفهانی پدر استاد محمدرضا اصفهانی، معمار مسجد شیخ لطف‌الله و بسیاری بناهای با شکوه دیگر است.
مدرسه چهارباغ
این مدرسه در زمان سلطنت آخرین پادشاه صفوی ساخته‌شد. مدرسه چهارباغ در ضلع شرقی خیابان چهارباغ اصفهان قرار دارد و آخرین بنای مهم در دوران صفویه به شمار می‌رود.
این بنا نمونه‌ی کاملی از کلکسیون کاشی‌کاری در معماری اصفهان و ایران محسوب می‌شود که گردشگران زیادی را تاکنون به خود جذب کرده‌است. انواع مختلفی از کاشی مانند کاشی‌های رنگی، معرق‌کاری شده، گره‌چینی، پیلی و معقلی در این اثر فوق‌العاده استفاده شده‌است.
از بخش‌های مختلف در معماری این بنا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-درب نقره‌پوش و طلاکاری شده در بدو ورود
-وجود سنگاب در وسط هشتی ورودی
-ایوان جنوبی هم‌جهت با قبله
-شبستان در ضلع شرقی ایوان جنوبی
-ایوان شرقی به عنوان مسجد و کلاس درس
-ایوان شمالی تزئین شده با کاشی های هفت رنگ
-حجره شاه‌سلطان حسین
-نهر روان موجود در مدرسه از انشعابات زاینده‌رود
کلیسای وانک
کلیسای وانک یا کلیسای جامع در محله جلفای اصفهان واقع شده‌است. این کلیسا در زمان شاه‌عباس دوم ساخته شد. معماری این کلیسا شامل فضای سبز و ساختمان است. در بدو ورود دو اتاق برای پذیرایی و بالای در ورودی برج ناقوس ساخته شده‌است. گرچه گنبد کلیساهای ارمنی مروطی شکل است اما گنبد کلیسای وانک مانند گنبد مساجد ایرانی در عصر صفوی ساخته شده‌است. همه‌ی دیوارها، طاق‌ها، بیرون و داخل گنبد با رنگ روغن نقاشی شده و بیشتر دارای مضمون معنوی برگرفته از انجیل است.
مکاتب هنر معماری به خصوص مکتب اصفهان، از وسعت زیادی برخوردار است. با شناخت هر بعد از مکاتب دری جدید برای مطالعه و پژوهش در باب چگونگی ساختار بناها در ادوار مختلف تاریخی برای افراد علاقمند باز می شود. فراموش نکنید که در کنار مطالعه، بازدید از این بناها می‌تواند در شناخت شما از جزئیات سبک‌های متعدد معماری موثرتر واقع شود.
