جایگاه حیاط در معماری خانه
واژه حیاط، یادآور محوطه‌ای سرسبز و دلباز است و احتمالا ما را به یاد حیاط خانه‌های قدیمی با درختان کهن و حوض در وسط حیاط می‌اندازد. در معماری اهمیت حیاط منازل، به خوبی درک شده است. صاحب نظران حیاط را نقطه عطف هر ساختمان می‌دانند. یعنی فضایی که وحدت وجودی ساختمان را تحکیم می‌بخشد و در واقع دیباچه‌ای از کل ساختمان است. حیاط اولین مکان برای استقبال از مهمانان است و زیبایی آن نشانی از احترام و سلیقه میزبان است. از این رو علم معماری حرف‌های زیادی برای گفتن در این زمینه دارد. حیاط قطعه زمینی در جلو یا پشت ساختمان است که معمولا با دیوار محصور شده است. در جاهایی که شرایط اقلیمی مناسب باشد، گل‌کاری و درخت‌کاری حیاط جزء جدایی ناپذیر دکوراسیون است. این نوع دکوراسیون با استفاده از گل و گیاه آن چنان متداول است که در اروپا و امریکا به حیاط خانه «باغچه» هم گفته می‌شود و شکل‌های مختلف چمن‌کاری و گل‌کاری در آنها مشاهده می‌شود. محوطه پشت خانه ها غالبا خصوصی‌تر است و باغچه‌ها در آن معمولا کاربردی‌تر هستند، مثلا امکان دارد افراد تمایل داشته باشند، سبزیجات را در حیاط پشتی خود بکارند یا جایی را در حیاط پشتی، برای پهن کردن رخت و لباس شسته شده در نظر بگیرند. تزئینات در حیاط جلویی منازل بیشتر است و زیبایی، اولویت اول در دکوراسیون آن است. مثلا در حیاط جلویی به حرس درختان و یکدستی چمن‌ها بیشتر توجه می‌شود و از المان‌های تزئینی با دقت بیشتری استفاده می‌شود.
ساختمان‌های حیاط دار در غرب از قرن چهاردهم به بعد اقبال بیشتری یافت و مردم به نشانه تملک، اطراف خانه‌های خود را حصاربندی می‌کردند. در دوران ویکتوریایی ساختمان‌های حیاط دار اهمیت ویژه‌ای یافتند. شرایط آب و هوایی مناسب و پیشرفت هنرهای تزئینی با استفاده از فضای سبز منجر به ایجاد باغ- حیاط‌‌های باشکوهی در این دوران شد. استفاده از دیوارها و دروازه‌های آهنی برای محصور کردن حیاط‌ها و توجه ویژه به باغ‌های منتهی به ساختمان نشانی از ثروت و توانگری صاحب خانه بوده است. در ایران ساختمان‌های حیاط دار قدمتی ۸ هزار ساله دارند و تکامل ساختمان‌های حیاط دار راه درازی را طی کرده است. البته بسیاری از شاهکارهای معماری ایرانی از میان همین ساختمان‌های حیاط دار و مسجد‌هایی با رواق‌های وسیع است. در طول تاریخ یک یا چند کاربرد حیاط برجسته‌تر از بقیه بوده است. در زمان های قدیم‌تر بیشتر برای مشخص کردن حد و حدود تملک از پرچین کشی و دیوارکشی دور حیاط استفاده می‌شد. در دوره‌های بعد تامین مایحتاج منزل از طریق کشاوری و نگه‌داری دام در محوطه خانه رایج بود. بعدها که حیاط مرکزی در ایران و مناطق دیگر جهان باب شد، این فضا به عنوان ارتباط دهنده‌ای برای قسمت‌های مختلف ساختمان عمل می‌کرده است. حیاط مرکزی در واقع یکپارچه کننده قسمت‌های مختلف ساختمان بوده و حریمی مطمئن برای اهل منزل جهت تفریح و سپری اوقات محسوب می‌شده است. در ایران معاصر حیاط مرکزی منتهی به ایوان‌های ساختمان می‌شود و قسمت‌های مختلف ساختمان مانند زیرزمین، انباری و اتاق‌های پذیرایی و باغچه‌هایی در آن به چشم می‌خورد. بسته به وسعت حیاط و آب و هوا یک یا چند حوض آب در حیاط خانه‌های ایرانی دیده می‌شود.
همانطور که اشاره شد حیاط ساختمان می‌تواند کاربردهای زیادی داشته باشد. مانند یکپارچه‌سازی بخش‌های مختلف ساختمان، فضایی برای گردش هوا، مشخص کننده مرزهای حریم ساختمان و فضایی برای گذران اوقات و تحکیم همبستگی اهالی ساختمان.
از اواخر قرن نوزدهم در غرب در نتیجه قوانین ساختمان سازی، فرهنگ بسیار خوبی شکل گرفت. مردم، فاصله‌ای به طول حداقل ۵ متر را از خیابان تا خانه خود به حیاط جلویی اختصاص می‌دادند. این فضا توسط صاحب خانه چمن‌کاری و گل‌کاری می‌شد و معمولا دور آن هیچ مانعی اعم از فنس یا دیوار وجود نداشت. به این ترتیب با وجود این حیاط های زیبا و بدون مانع در حاشیه خیابان‌ها، یک پارک بزرگ خیابانی در بعضی مناطق شکل گرفت. فلسفه شکل‌گیری چنین فرهنگی در غرب ایجاد روابط دوستانه با همسایگان و برحذر شدن از رفتارهای ضد اجتماعی بوده است.
در مناطق گرم، حیاط با فضای سبز و درختی، مامنی برای گریز از هوای نامطبوع است. سایه‌سار درختان بر حیاط گسترانده می‌شود و می‌توان با ایجاد المان‌هایی مانند آلاچیق در آن به استراحت پرداخت. همچنین در مناطق شهری، حیاط های سبز از نظر ایجاد فضایی بانشاط و تصفیه هوای اطراف حائز اهمیت هستند.
دکوراسیون حیاط ها با توجه به شرایط اقلیمی و وسعت فضای در اختیار، ممکن است تغییراتی داشته باشند. مثلا در مناطق سردسیر از چمن‌کاری و گل‌کاری خبری نیست و به جای آن در حاشیه حیاط درخت‌کاری کرده و از نورپردازی استفاده می‌کنند تا هم به معماری درون‌گرای این مناطق کمک کند و هم درختان در مقابل بادهای سرد محافظی برای ساختمان باشند. در این مناطق حیاط ها نورگیر هستند. یعنی در جایی احداث می‌شوند که نور بیشتری بر آن بتابد. در مناطق گرم حیاط ها را کاملا محصور می‌کنند و معماری کلی ساختمان کاملا درون‌گرا است. درختان متعدد و فضاهای چمن‌کاری شده به همراه حوض یا استخر از اجزای جدایی ناپذیر حیاط ها در مناطق گرم است. در مناطق معتدل، حیاط ها اهمیتی کمتر از بخش‌های دیگر ساختمان ندارند و المان‌های متعدد برای گذران حداکثری زمان در حیاط ها در نظر گرفته می‌شود. انواع مختلفی از گل و گیاه و بوته‌ها در حیاط مناطق معتدل استفاده می‌شود.
طراحی دکوراسیون حیاط، مراحلی دارد که آنرا به طور اجمالی مرور می‌کنیم. ابتدا نوع سنگ فرش و مکان‌هایی را که باید سنگ فرش شوند، مشخص می‌کنند. باید توجه شود که سنگ فرش باید متناسب با نوع معماری ساختمان و نوع المان‌های مورد استفاده و نوع گیاهانی که برای کاشت درنظر دارید، انتخاب شود. در این مرحله، گذرها و جای پارک خودرو و راه دسترسی به ساختمان سنگ فرش می‌شود. سپس فنس‌های مناسب برای باغچه‌ها انتخاب و به‌کارگیری می‌شوند. این مرحله از این نظر اهمیت دارد که اگر به درستی انجام نشود، ممکن است به باغچه‌ها و گیاهان و دیگر المان‌های حیاط آسیب بزند. پس قبل از هر کاری باید به این موارد توجه شود. در مرحله بعد به جانمایی باغچه‌ها و انتخاب نوع فضای سبز مبادرت می‌ورزند. در این مرحله داشتن شناخت کافی از گل‌ها و بوته‌ها و درختانی که می‌خواهیم استفاده کنیم ضروری است. مخصوصا باید از اندازه نهایی گیاهان مد نظرمان اطلاع داشته باشیم. سپس خاک مناسب به باغچه اضافه می‌شود یا خاک را غنی می‌کنند و گیاهان، گل‌ها و درختانی که مدنظر هستند کاشته می‌شوند. باید توجه داشت که اگر مایل به استفاده از فضای سبز در مجاورت ساختمان هستیم، باید بوته‌های کوتاه که ارتفاعشان از پنجره تجاوز نمی‌کند، انتخاب کنیم. کاشتن درختان و بوته‌های بلند در مجاورت ساختمان علاوه بر زیان به ساختار ساختمان، نمای ساختمان را هم از بین می‌برند. از آنجا که حیاط خانه‌های امروزی مکانی برای استقبال و پذیرایی از مهمان و محلی برای تجمع و برگزاری مراسمات مختلف نیز هست، در مرحله بعد باید در مکان‌هایی که تجمعات صورت می‌گیرد، از مبلمان یکدست با معماری و پوشش مسقف متناسب استفاده شود. همچنین فنس باغچه‌ها در این قسمت‌ها باید با تزئینات بیشتر و محکم‌تر از جاهای دیگر انتخاب شوند. مرحله بعد جایی است که باید به نیازها و خواسته‌ها توجه کرد. مثلا آیا داشتن یک حوض آب ضروری است؟ یا یک مکان مخصوص بازی کودکان چطور؟ صاحبان خانه در این مرحله باید المانی انتخاب کنند که علاوه بر زیبایی، بهینه‌ترین استفاده از حیاط را برایشان به ارمغان آورد. خانواده‌های پرجمعیت، مکان مخصوص بازی کودکان را ترجیح می‌دهند در حالی که خانواده‌های متوسط و کم جمعیت یک آلاچیق زیبا را بهتر از هرچیزی می‌دانند. اگر حیاط آفتاب‌گیر باشد، یک گلخانه برای پرورش سبزی‌ها و احیاناً میوه‌های مورد استفاده خانواده خالی از لطف نخواهد بود. این تصمیم صاحبان ساختمان است و مطمئنا در این مرحله مشورت با معمار بسیار ضروری است. در مرحله بعد ممکن است صاحبان ساختمان بخواهند سلیقه شخصی و دیدگاه‌های خود را در طراحی دکوراسیون حیاط اعمال کنند که این به زیباتر شدن فضای حیاط کمک خواهد کرد. مرحله آخر مربوط به نگه‌داری فضای حیاط است. در این مرحله اقدامات مربوط به حفظ و نگه‌داری فضای زیبای حیاط انجام می‌شود. از جمله این اقدامات، ایجاد مکانیسم آب‌رسانی به گیاهان و رنگ‌کاری فنس‌ها و اقدامات مشابه است. در این مرحله می‌توان از ابزارهای مربوط به آب‌رسانی استفاده کرد. با انجام درست این مرحله فضای حیاط یک فضای پویا و شاداب خواهد بود و با کمی رسیدگی، به مدت طولانی، زیبایی خود را حفظ خواهد کرد.
اگرچه فضای سبز در دکوراسیون حیاط بسیار مهم است اما این تمام کار نیست. نورپردازی یک فاکتور مهم در طراحی دکوراسیون حیاط است. مخصوصا اگر مایل باشید از حیاط خود در هنگام شب استفاده کنید. تعبیه سونا و استخر از دیگر ایده‌هایی است که امروزه در طراحی حیاط مورد توجه قرار می‌گیرد. یکی از پرطرفدارترین المان‌ها برای استفاده در حیاط، آلاچیق است.
آلاچیق سازه‌ای است که از چوب و سنگ و فلز ساخته می‌شود و به عنوان سرپناهی برای گذران اوقات در فضای باز استفاده می‌شود. آلاچیق‌ها غالبا سقف گنبدی شکل دارند و اطراف آن باز است. ساختار آلاچیق به گونه‌ای است که معمولا نمی‌تواند جلوی باد و باران را بگیرد و سوالی که پیش می‌آید، این است که چرا باید چنین سازه‌ای که حتی در باران و باد نمی‌توانیم استفاده کنیم داشته باشیم؟ باید بگوییم به هرحال کسی هم دوست ندارد در باد شدید یا باران به مدت طولانی بیرون از منزل باشد. می‌توان از آلاچیق در هوای مناسب استفاده کرد و از نسیم و گرمای خورشید در حیاط خود لذت برد. آلاچیق در واقع یک سازه عالی است که حس بیرون از خانه بودن را محدود نمی‌کند و همزمان آسایش و راحتی یک خانه را هم دارد. آلاچیق منزل سنتی قوم ترکمن است. ترکمن‌ها آلاچیق را از چوب و نمد می‌ساختند که نسبت به آلاچیق‌های امروزی که در حیاط منازل استفاده می‌شود، پوشیده‌تر و بزرگتر بود. در غرب به ویژه ایتالیا دوره رنسانس، آلاچیق جزء جدایی ناپذیر حیاط بوده و مکانی برای صرف نوشیدنی و میوه بوده است.
به‌لطف پیشرفت چشمگیر تنوع مصالح ساختمانی، امروزه آلاچیق‌های مدرن با استفاده از انواع گوناگونی از مصالح ساخته می‌شوند اما اصلی‌ترین مصالحی که در ساخت آلاچیق استفاده می‌شود چوب، سنگ و فلز است. این مواد به گونه‌ای استفاده می‌شوند که حس مصنوعی بودن سازه به حداقل برسد و به همین دلیل است که معماران رغبت کمتری به استفاده از مواد مصنوعی در ساخت آلاچیق دارند. نوع چوب استفاده شده در آلاچیق از انواع چوب‌های بهینه شده با حرارت و ضد آب است و قسمت‌های فلزی عموما ضدزنگ و یا رنگ خورده هستند.
شکل آلاچیق به صورت مستطیل، مثلث و دایره ای رایج است. می‌توان انواعی از امکانات را برای آلاچیق در نظر گرفت، مانند نورپردازی، مبلمان، روشویی و باربکیو. مکان آلاچیق باید در جایی رو به بهترین منظره حیاط یا باغچه باشد. زیرا آلاچیق مکانی برای دورهم بودن، بهره‌مندی از هوای پاکیزه و استفاده از چشم انداز زیبای حیاط است. تجمیع این عوامل اوقاتی لذت بخش برای افراد منزل و مهمانان فراهم خواهد کرد.
