ایرانیان در طول تاریخ خود همیشه جایی را برای تمرکز، یافتن خویشتن و اعتلا بخشیدن به روح و روانشان در نظر گرفته‌اند و هر جایی که تشخیص دادند برای این کار ساختمانی مورد نیاز است برای آن معماری کرده‌اند. به همین دلیل برای متجلی ساختن اعتقادشان، دست به ساخت و ساز زده‌اند و یک نمونه از ساخت و سازشان مسجد گوهر شاد می باشد .
معماری ایرانی پس از ظهور اسلام همیشه درخشیده است. در معماری ایرانی مسجد فقط یک مکان مذهبی نبود. در ابتدای زندگی اجتماعی در یک شهر با مرکزیت مسجد انجام می‌گرفت. در این ایام مسجد کارکرد مجلس و شورای شهر را نیز داشت.
بسیاری از ویژگی‌های رفتاری و نحوه برپایی نماز از ابتدا تا اکنون ثابت بوده است اما مسجد بدون تاثیرگذاری بر این امر، تحت تاثیر جریان‌های رایج طراحی معماری بوده است و به عنوان نماینده معماری ایرانی پس از ظهور اسلام محسوب می‌شود. مسجد گوهرشاد یکی از نماینده‌های برجسته معماری ایرانی است.
این مسجد دارای قدمت تاریخی و معماری زیبایی است که همواره مورد توجه گردشگران و زائران حرم مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته است. در این مقاله قصد داریم این مسجد را به طور کامل معرفی کنیم.
تاریخچه ساخت مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد یکی از مسجد‌های مهم ایران در دوره تیموریان است. این مسجد به دستور گوهرشادآغا همسر میرزا شاهرخ پسر امیر تیمور گرگانی در ضلع جنوبی حرم امام رضا (ع) ساخته شده است و به خاطر بانی ساخت آن به این اسم نامگذاری شده است. ساخت این مسجد در سال ۸۲۱ قمری به اتمام رسید.
مسجد گوهرشاد بزرگترین مسجد در آستان قدس رضوی است. وظیفه ساخت مسجد بر عهده معمار معروف آن دوران یعنی قوم‌الدین شیرزای بوده است.
معماری مسجد گوهرشاد مشهد
مسجد گوهرشاد با آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق ساخته شده است. سبک معماری مسجد گوهرشاد کلاسیک و چهار ایوانی است. در این مسجد از کاشی‌های ممتاز دوره تیموری استفاده شده است.
همه دیوارهای آن به اسماء خداوند، آیات و احادیث و… که با خطوط بسیار زیبا نوشته شده‌اند، متبرک شده است. همچنین مسجد گوهرشاد دارای دو ورودی مختلف است. این مسجد از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد، دو گلدسته و هفت شبستان ساخته شده است.
صحن این مسجد در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) قرارد دارد. وسعت این صحن ۲۸۵۰ متر مربع بوده و تقریباً به صورت مربعی است. صحن مسجد یکی از ده صحن بزرگ حرم رضوی است. کف صحن با استفاده از سنگ خلج فرش شده و در وسط آن حوضی هندی قرار دارد.
همان‌طور که گفته شد مسجد گوهرشاد از چهار ایوان تشکیل شده است که هر یک از این ایوان‌های نام‌های خاص خود را دارد. ایوان شمالی به نام ایوان دارالسیاده، ایوان جنوبی به نام مقصوره، ایوان غربی به نام ایوان شیخ بهاء‌الدین و ایوان شرقی به نام ایوان اعتکاف نامگذاری شده‌اند.
ایوان مقصوره بزرگترین و اولین ایوان مسجد است. در داخل این ایوان محراب زیبایی قرار دارد، حاشیه اطراف محراب با آیه الکرسی تا الی النور مزین شده است. در سمت راست محراب منبر صاحب‌الزمان وجود دارد. این منبر شبیه منبرهای مساجد بیت المقدس و خلیل‌الرحمان اردن است.
دومین ایوان مسجد ایوان شمالی است که به رواق دارالسیاده متصل است. در پیشانی این ایوان کتبیه‌هایی مرقم به آیات قرآن و خطوط بسیار زیبایی است. این ایوان محل عبور آقایان به حرم مطهر امام رضا بوده و به صورت شبانه‌روزی باز است. نام گوهرشاد بانی این مسجد در این ایوان و بر روی کاشی‌های زرد رنگ نوشته شده است.
ایوان شرقی سومین ایوان مسجد است. این ایوان متصل به رواق امام خمینی است و همچنین در داخل آن سه طاق به صورت قرینه قرار دارد. چهارمین و آخرین ایوان، ایوان غربی است. این ایوان به بازار بزرگ متصل است. همانند ایوان شرقی در این ایوان نیز سه طاق درست شده است.
شبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه با پایه‌های بسیار قطور قرار دارد. این مسجد دارای هفت شبستان بوده که با نام‌های گرم، سبزواری، میلانی، نجف‌آبادی، تبریزی، نهاوندی و علوی نامیده شده اند. این شبستان‌های محل عبادت، آموزش، سخنرانی و … است.
گنبد مسجد گوهرشاد مشهد بر روی ایوان مقصوره قرار دارد. این گنبد ۴۱ متر ارتفاع دارد از آجر لعاب‌دار و کتیبه‌ای مزین شده است و مناره‌های مسجد به سبک مقرنس ساخته شده‌اند.
مسجد گوهرشاد مشهد بر اثر عوامل مختلف از جمله حمله ازبک‌ها، تهاجم افغان‌ها، شورش محمود سیستانی و زلزله خراسان چندین بار آسیب دیده است و پس از آن عملیات مرمت بر روی مسجد انجام گرفته است. همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌های در داخل صحن مسجد انجام شده که باعث زیبایی‌های خاصی در داخل صحن شده است.
