تاب آوری شهر تهران در برابر زلزله، نیازمند نگاه تحول خواهانه است

امیرکیوان صالحی، دبیر “کارگروه افزایش تاب آوری سازه ها در برابر زلزله”، است که حدود یکسال در کمیته عمران و زیر ساخت شورای اسلامی شهر تهران فعالیت می کند، متن زیر گفتگوی تفصیلی پایگاه خبری ساختمان آنلاین با ایشان است که به موارد مختلفی درباره فعالیت این کارگروه، راهکارهای تاب آوری سازه ها در برابر زلزله و… پرداخته است.

آقای دکتر یک جمله معروف وجود دارد که می گوید “این زلزله نیست که مردم را از بین می برد، بلکه ساختمان ها و مستحدثات هستند که باعث مرگ و میر می شوند.” اگر موافق هستید بحث مان را از این نقطه آغاز کنیم و اینکه چرا تا این حد میزان نگرانی در سطوح مختلف جامعه ما اعم از مردم عادی تا احتمالاً مدیران و مسئولین ارشد درخصوص زلزله بالاست؟ 

بله موافقم، گزاره درستی است و همین طور نقطه آغازین خوبی برای بحث ماست. در واقع این جمله، چکیده تجربه بشر در مواجهه با پدیده طبیعی زلزله است. تجربه این مواجهه به ما نشان داده است، در هر نقطه ای از جهان که بصورت درست و اصولی به موضوعات تاثیر گذار و مهم مانند کیفیت ساخت و سازه ها، شریان های حیاتی و … پرداخته شده است، حتی با وجود تعدد و شدت بالای زلزله در آن نقطه از زمین، شاهد کمترین مقدار آسیب و خسارت بوده ایم بطوریکه بعد از وقوع زلزله یعنی بعد از همان چند ده ثانیه لرزش شدید زمین، زندگی به حالت عادی باز می گردد و در مقابل شاهد این نیز بوده ایم که همان چند ده ثانیه زلزله، منجر به تلفات چند صد هزار نفری و خسارات چند ده میلیارد دلاری و حتی در برخی نقاط، مانند زلزله سال 2010 در کشور هائیتی، منجر به تحت شعاع قرار گرفتن استقلال و حاکمیت یک کشور شده است. پس بسیار بدیهی است که نتیجه بگیریم که زلزله صرفاً یک پدیده طبیعی است و در واقع مخرب بودن، ذات زلزله نیست بلکه نوع عملکرد ماست که تعیین می کند زلزله مخرب باشد یا نباشد.

در خصوص نگرانی موجود در جامعه در بحث زلزله، ابتدا به جایگاه پدیده زلزله در بین سایر پدیده ها می پردازم. بدین صورت که کشور ما در معرض پدیده های طبیعی و تهدیدات مختلف و متنوعی مانند سیل، طوفان، فرونشست زمین، آتش سوزی و … قرار دارد، اما هیچ یک از این پدیده های محتمل قادر نیستند تاب آوری کلی یک جامعه را به چالش بکشند و فقط ممکن است تاب آوری موضعی را در بخش ها و یا قسمت هایی از جامعه مختل کنند، اما اصلاً اغراق آمیز نیست که بگوییم پدیده زلزله در کنار پدیده ای مثل جنگ تنها پدیده هایی هستند که پتانسیل این را دارند تا تاب آوری کلی یک جامعه را با مخاطره مواجه سازند تا جایی که حتی منجر به فروپاشی استقلال یک جامعه شوند مانند تجربه ای که درخصوص زلزله در کشور هائیتی به آن اشاره کردم.با درک جایگاه و اهمیت پدیده زلزله و پیامدهای محتمل آن، قابل فهم است که نگرانی در یک سطح معین و مشخص، کاملاً معقول و منطقی باشد، حتی کشور ژاپن نیز که زیر ساخت های قدرتمندی در مواجهه با زلزله دارد از این سطح از نگرانی مستثنی نیست که البته این بر می گردد به ماهیت احتمالاتی زلزله و عدم قطعیت های بسیار زیادی که موجود هستند که بحث درخصوص آن ها در حوزه تخصصی مهندسی زلزله و خارج از حوصله این جلسه است، اما این سطح شدید از نگرانی که در جامعه ما وجود دارد، احساسی است که ناشی از عملکرد نادرست و غیر اصولی مدیران در حوزه های مختلف مرتبط به موضوع زلزله طی سالیان متمادی در کشورمان است و در واقع این شدت نگرانی شاید بیانگر آگاهی ما از عملکرد نامطلوب مدیران و یا شاید حتی عدم درک صحیح و واقعی در صورت رخداد این حادثه و اتفاقات ناگوار پس از وقوع زلزله است.

یک نکته جالب در صحبت های شما وجود داشت و آن اینکه یک تمایز دقیق بین پدیده های طبیعی و مخرب مطرح کردید، به نظر می رسد کشور ژاپن مصداق مناسبی برای این نوع نگاه به پدیده زلزله باشد زیرا علی رغم تعدد و شدت بالای زلزله ها در این کشور، نگاه به زلزله به عنوان یک پدیده طبیعی است و نه مخرب. دلیل موفقیت کشور ژاپن چیست؟ آیا امکان دارد بتوانیم همتراز با کشورهای پیشرو در این موضوع حرکت کنیم؟ 

بله مصداق درستی از این موضوع را بیان کردید. کشور ژاپن یکی از موفق ترین کشورها در مواجهه با پدیده زلزله بوده است. اما اینکه بخواهیم در پاسخ به علت این موفقیت صرفاً به یک دلیل اشاره کنیم ، کار بسیار چالش برانگیزی خواهد بود زیرا مجموعه ای از دلایل در ابعاد مختلف منجر به دست یابی به این سطح از آمادگی در مواجهه با یک پدیده تاثیرگذار در مقیاس وسیع، مانند پدیده زلزله است، به طوریکه وا کاوی و بررسی دلایل آن، موضوع یک تحقیق و مطالعه تفصیلی و گسترده است. اما اگر بخواهم به اختصار و به صورت تیتر وار به برخی از مهمترین دلایل آن بپردازم، مایلم در ابتدا از بُعد فرهنگی به آن بنگریم که به نظر بنده ریشه ای ترین دلیل از مجموعه دلایل موجود است.در واقع، فرهنگِ هماهنگی و همبستگی در جامعه ژاپن که در دنیا معروف و مشهور است و پایه ریزی و گسترش این فرهنگ از مدارس کشور ژاپن، با اِعمال روش های منحصر به فرد در امر آموزش و پرورش دانش آموزان ژاپنی میسر شده است. همین امر از مهمترین دلایل موفقیت کشور ژاپن در رشد و توسعه این کشور در ابعاد مختلف علمی، صنعتی، اقتصادی و… است که در واقع موفقیت در نحوه مواجهه با پدیده زلزله نیز متاثر از رشد و توسعه این کشور است. اگر بخواهیم به تاثیرات مطلوب ناشی از فرهنگ این جامعه در بحث زلزله اشاراتی داشته باشیم، بایستی به موضوع مانورهای مکرر و موثر زلزله که با استقبال و نگاه جدی مردم همراه است و منجر به آمادگی بالای آنها قبل از وقوع زلزله می شود و یا هماهنگی بسیار مناسب در یک سطح پیشرفته در بین سازمان ها و نهادهای مختلف جهت مدیریت بحران و امداد رسانی پس از وقوع زلزله اشاره کنیم. بطوریکه شاهد کمترین اختلال و عدم هماهنگی هستیم که این یک امر بسیار مهم و پایه ای است که ناشی از فرهنگ آن جامعه می باشد.پس از مسائل فرهنگی، اگر بخواهیم به دلایل دیگری اشاره کنیم، دلایلی همچون ضوابط بسیار سختگیرانۀ این کشور در خصوص طراحی و ساخت سازه ها و فرآیند کنترل کیفیت کاملاً موثر و دقیق را در کنار به کارگیری تجهیزات نوین استهلاک انرژی مانند میراگرها و سیستم های موثر مانند جدا سازه های لرزه ای و همین طور اقدامات موثر در سایر حوزه ها مانند شریان های حیاتی و… را، از عوامل موفقیت این کشور در برخورد با پدیده زلزله می دانم.امادر پاسخ به این قسمت از سوال شما که آیا ما می توانیم به چنین سطحی از آمادگی در برابر زلزله برسیم، بایستی عرض کنم که در کوتاه مدت و میان مدت، پاسخ بنده خیر است، اما اگر به شکل اصولی و مناسب برنامه ریزی و اقدام کنیم و از مسیر برنامه های کوتاه و میان مدت عبور کنیم، بسیار خوشبین هستم که در بلند مدت به این مهم دست یابیم.

لطفا یک توضیح کلی درخصوص هدف از تشکیل کارگروه افزایش تاب آوری سازه ها در برابر زلزله که حدود یک سال در کمیته عمران و زیر ساخت شورای اسلامی شهر راه اندازی شده است بفرمایید.

برای پاسخ به این سوال، در ابتدا بایستی بصورت دقیق مفهوم تاب آوری را واکاوی کنیم و سپس ملزومات دستیابی به سطح مطلوبی از تاب آوری را مورد بررسی قرار دهیم، تعریف ساده و پذیرفته شده برای تاب آوری، افزایش سطوح آمادگی ، هماهنگی، پایداری و بازیابی سریع خرابی ها در رویارویی با حملات عمدی، تهدیدات و پدیده های طبیعی است. با توجه به اندر کنش مستقیم و غیرمستقیم مولفه ها و موارد تاثیرگذار مانند استحکام ساختمان ها، شریان های حیاتی، شبکه راه های اضطراری، عملیات امداد و نجات، مراکز درمانی و… ، برای دست یابی به مولفه های مهم موجود در تعریف فوق الذکر از تاب آوری، ناگزیر به این هستیم که به این موضوع بصورت یک موضوع سیستمی بنگریم و در واقع یک شهر را بصورت یک سیستم متشکل از اجزای تاثیرگذار در این بحث که به اختصار به آنها اشاره کردم، در نظر بگیریم. طی سالیان گذشته درخصوص موضوع زلزله، سازمان ها و نهادهای مختلفی به فراخور حوزه مسئولیتی خود اقداماتی را در این راستا انجام داده اند که البته دست یکایک این عزیزان را هم می فشاریم اما لازم است که یکبار و در یک نقطه بایستیم و به پشت سر خود نگاه بیندازیم و ببینیم که چقدر این اقدامات و کارها موثر واقع شده اند. از خود بپرسیم سال ها زمان و میلیاردها تومان هزینه و… را صرف کرده ایم، ولی آیا در نقطه مطلوبی ایستاده ایم؟ که در واقع پاسخ روشن است، خیر. در نقطه مطلوب که نیستاده ایم به کنار، فرسنگ ها فاصله با این نقطه مطلوب داریم که اگر اینطور نبود نتایج گزارشات و پژوهش های خودِ این عزیزان اقرار به خسارات مالی و تلفات جانی در سطح وسیع و گسترده نمی کرد. در اینجا قصد محاکمه هیچ شخص یا سازمانی را نداریم بلکه نگاهمان رو به جلوست و می خواهیم هر چه سریعتر از این مرحلۀ اتلاف زمان و منابع عبور کرده و با یک نگاه جامع و سیستماتیک با این موضوع برخورد کنیم و با استفاده از دانش و تجربه نخبگان مهندسی زلزله در سطح دانشگاه های برتر کشور به سرعت خلاء های موجود را پوشش دهیم.با توجه به وجود سازمان ها و نهادهای مختلف که در خصوص موضوع زلزله فعالیت می کنند، البته یک سوالی که به ذهن متبادر می شود، این است که چرا این کارگروه در داخل شورای شهر و شهرداری تشکیل شده است آیا بهتر نبود که در ذیل یکی از همان سازمان ها و یا نهادهای موجود شکل می گرفت؟ آیا شائبه موازی کاری در این حوزه مطرح نمی شود؟

ضرورت تشکیل کارگروه ذیل مجموعه شورای شهر و شهرداری تهران، در توضیحاتی که بابت سوال قبلی شما در خصوص اهداف تشکیل این کارگروه عرض کردم، مستتر است. در واقع برای موفقیت در رسیدن به اهداف ذکر شده، ناگزیر هستیم که به شهر تهران به عنوان یک سیستم یکپارچه نگاه کنیم و این جامعیت در نوع نگاه به این موضوع ایجاب می کند، نهادی که به عنوان متولی این موضوع مطرح می شود قادر باشد به همه ابعاد مورد نیاز بصورت پر قدرت ورود پیدا کند، به عنوان مثال اگر صرفاً یک سازمان، نهاد یا معاونت متولی امر باشد، قادر نخواهد بود تا الباقی سازمان ها یا نهادهای مرتبط و موثر در این امر را که از نظر اعتبار و جایگاه در مرتبه بالاتری نسبت به سازمان متولی قرار دارند، پاسخگو کند و این موضوعی است که طی آسیب شناسی های صورت گرفته یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت طرح ها و برنامه ها طی سالیان گذشته تاکنون بوده است و اگر ما نخواهیم مثل گذشته با این موضوع برخورد کنیم و در واقع از تجارب قبلی پُلی برای موفقیت های آتی بسازیم، ناگزیر به تغییر استراتژی در نحوه مواجهه با موضوع هستیم و از مهمترین این تغییرات بحث مطرح کردن یک متولی واحد برای زلزله شهر تهران است که از قدرت و اعتبار و جایگاه مقتضی برخوردار باشد و بتواند فعل یا ترک ادارات، سازمان ها یا نهادهای مرتبط و موثر را مطابق با یک برنامه اجرایی و نظارتی مدون ارزیابی کرده و در صورت نیاز، تغییرات لازم را جهت نیل به اهداف از پیش تعیین شده در آنها اعمال کند.در واقع این کارگروه قصد ندارد فعالیت سایر سازمان ها و نهادها در ارتباط با موضوع زلزله را تعطیل و یا متوقف کند و خود را به عنوان یگانه نهاد موجود و فعال در این عرصه معرفی کند، خیر، اصلاً بدین شکل نیست و این نگاه کاملاً در تضاد با موضوع تاب آوری است. بلکه اساس کار این کارگروه زدودن واگرایی هایی موجود در عرصه های برنامه ریزی، اجرا و نظارت بین سازمان ها و نهادهای مختلف و ایجاد یک همگرایی هدفمند به شکل کاملاً نتیجه محور است. لذا درک اهمیت و ضرورت اتخاذ چنین استراتژی کاملاً بدیهی می سازد که متولی چنین امر خطیری در سایه مجموعه شورای شهر و شهرداری تهران ، قابلیت بروز و ظهور می یابد تا بتواند جهت دست یابی به اهداف، موثر واقع شود. در غیر اینصورت همانند این است که راه ناکام گذشته را مجدداً ادامه می دهیم.نکته بعدی در مورد لزوم ایجاد این کارگروه در شورای شهر و شهرداری تهران این است که دقیقاً یکی از مهمترین خروجی های تصمیمات تاب آوری، بهسازی و مقاوم سازی ساختمان های مخصوصا مسکونی است.  سازه هایی که در بافت های فرسوده قرار ندارند ولی ناپایدار هستند. یعنی اکثر سازه های شهر تهران که شاید من و شما هم ساکن آنها باشیم و به تعبیر یکی از اساتید مثل مین های خنثی نشده هستند و جمعیتی حدود هفت میلیون نفر در تهران ساکن این سازه ها هستند. لذا این صرفاً شورا و شهرداری هستند که پس از احصا نتایج در این کارگروه میتوانند با اعمال قوانین و ضوابط کار آمد برای عموم مردم اقدام به افزایش تاب آوری شهر تهران کنند. باید تصمیمات سخت گرفته شود و شاید نیاز باشد نوع نگاه به شهرسازی در شهر تهران از « معماری محور» به « سازه محور» تغییر کند. البته همانطور که عرض شد با در نظر گرفتن انتفاع مردم که جزئیات این تحلیل ها پیچیده هستند و هم اکنون در دست مطالعه و انجام است.

لطفاً درخصوص اعضاء، برنامه ها و شیوه ادامه کار این کارگروه توضیحاتی را ارائه بفرمایید؟

در فاز اول، جلسات اولیه کارگروه با حضور کارشناسان مهندسی زلزله از یکسال قبل، در حدود 4 ماه پیش از وقوع زلزله ترکیه و سوریه، و با هدف تحقیق و بررسی اقدامات لازم در این حوزه شکل گرفت که علاوه بر آشنایی ما با زوایای مختلف این موضوع، منجر به پیشنهاد یک برنامه اولیه با اولویت بندی اقدامات ضروری و لازم الاجرا در بازه های زمانی کوتاه، میان و بلند مدت شد. در فاز دوم، جهت بهره مندی از توان و ظرفیت علمی کلیه نخبگان مهندسی زلزله در سطح شهر تهران، با مطالعه سوابق علمی و فعالیت های پژوهشی اساتید گرانقدر در این حوزه، اقدامات لازم جهت دعوت از این عزیزان و برگزاری جلسات حضوری صورت گرفت. با توجه به کثرت اساتید محترم و ضرورت شنیدن سخنان تک تک این عزیزان، مقرر شد که طی چندین جلسه، و در هر جلسه میزبان تعداد محدودی از این بزرگواران باشیم تا نظرات فنی و تخصصی و اقدامات عاجلی را که جهت افزایش تاب آوری شهر تهران در برابر زلزله لازم می دانند، دریافت کنیم و ضمناً ارزیابی این عزیزان را از برنامه اولیه و پیشنهادی مطرح شده در فاز اول جویا شویم. تاکنون جلسات خوبی از این سلسله نشست ها برگزار شده و پیش بینی مان این است که حداکثر تا پایان شهریور ماه این جلسات را به پایان برسانیم.فاز سوم، فاز تشکیل کارگروه نهایی است. این کارگروه با حضور اساتید منتخب از میان کلیه اساتید دعوت شده، مدیران و مسئولین شهریِ متخصص تکمیل می شود، بطوریکه خروجی جلسات ما در فاز سوم، تدوین کلیات نقشه راه شامل اقدامات لازم و ضروری جهت افزایش تاب آوری شهر تهران در برابر زلزله است و همچنین با مشخص شدن حدود و ثغور فعالیت های پیش روی کارگروه، امکان پیش بینی و تخصیص منابع لازم به آن میسر خواهد شد.در نهایت در فاز چهارم، کارگروه مطابق با نقشه راه تدوین شده، شروع به کار کرده تا جزئیات فنی و اجرایی و مدیریتی اقدامات موثر با انجام توأماً مطالعات و پژوهش های آکادمیک توسط اساتید مهندسی زلزله در کنار تعیین جزئیات اقدامات مدیریتی موضوعات مطرح شده توسط مدیران و مسئولین عضو کارگروه بصورت کاملاً درهم تنیده و با در نظر گرفتن مباحث علمی و آکادمیک با مباحث حقوقی و مدیریت شهری، به صورت شفاف و روشن طی یک برنامه کاربردی و با قابلیت اجرایی و امکان نظارت و پیگیری مجدانه تدوین و مراحل تصویب و ابلاغ و سایر تشریفات قانونی آن طی شود تا انشاءالله بتواند حرکتی موثر و چابک در افزایش تاب آوری شهر تهران شود. در پایان باید اشاره کنم که شهر تهران مرکزی تاثیرگذار نه فقط در کشور بلکه در کل منطقه است. اگر همانطور که سالهاست با فرض وقوع احتمالی جنگ، نگرش افزایش توان دفاعی کشور به شکل یک ضرورت در یگان های نظامی و غیر نظامی، صورت می پذیرد، به وقوع زلزله (که نه یک احتمال بلکه قطعی الوقوع است) نظاره نکنیم قطعاً با یک اتفاق بسیار ناگوار مواجه می شویم. اتفاقی بسیار بزرگتر از جنگ ها بدلیل اینکه زلزله در بازه زمانی بسیار کوتاه و با سطح تخریب بسیار بالا در همه ابعاد ساختمان ها، شریانها و… را تحت تاثیر قرار می دهد. لذا از همه مسئولین عالی رتبه کشور درخواست نگاهی نو و تحول خواهانه در مورد افزایش تاب آوری شهر تهران را دارم تا انشاءالله به عنوان الگویی ایده آل برای سایر شهرها و حتی کشورهای دیگر محسوب شود.

گفتگو از لیلا درخشان