اصول شیب بندی ساختمان
شیببندی از جمله جزئیترین، مهمترین و دقیقترین مواردی است که در طراحی یک ساختمان، محوطه و… باید به آن توجه شود. شیببندی حرکت، هدایت و در نهایت خروج آب از محوطهی مدنظر را ممکن میسازد. اهمیت شیببندی در موقعیتهای مختلف روشن است، مثلاً در محوطهسازی، پیادهروسازی، ساختمانسازی و… در این مقاله به مهمترین پارامترها در شیب بندی ساختمان خواهیم پرداخت.
هدف از شیب بندی ساختمان چیست؟
مهمترین هدف از شیب بندی ساختمان تخلیهی آب است. این شیببندی در فضاهای مختلف ساختمان انجام میشود. بهعنوان یک مثال روشن اهمیت تخلیهی آب در بام ساختمان کاملاً مشخص است؛ بنابراین در شیب بندی ساختمان شیب بام باید بهگونهای اجرا شود که حرکت و هدایت آب مشکلی نداشته باشد و به این ترتیب امکان تخلیهی حجم معقولی از آب در مدت زمان مناسبی فراهم شود.
شیببندی همچنین در فضاهای خارجی در موارد گوناگونی کاربرد دارد که از آن جمله میتوان به پیادهروسازی، محوطهسازی و… اشاره کرد. شیببندی علاوه بر فضاهای مختلف خارجی، در فضاهای داخلی ساختمانها نیز کاربردهای متنوعی دارد؛ که از آن جمله میتوان به شیببندی در حمام، دستشویی، آشپزخانه و… اشاره کرد.
همانطور که مشخص است خروج آب به مقدار کافی چه از محوطههای خارجی و چه از محوطههای داخلی ذکرشده ضروری است. این امر با طراحی اصولی و مهندسیشدهی شیببندی ممکن میشود؛ به بیان دیگر شیببندی چه در فضای خارجی و چه در فضای داخلی باید از اصول مشخصی تبعیت کند. در ادامه، در بخشهای مختلفی به اصول شیب بندی ساختمان اشاره خواهیم کرد.
پلان شیببندی در شیب بندی ساختمان
پلان شیببندی از جمله مهمترین مولفهها در شیب بندی ساختمان بهشمار میرود. به دید افقی از بام که در آن دیوارهای خارجی ساختمان، ضمن احتساب قرنیز، مشخص میشوند، اصطلاحاً پلان شیببندی گفته میشود. همچنین در چنین حالتی علاوه بر دیوارهای خارجی، مسیر شیب بام بهسمت ناودانها و خرپشته و نیز فضاهای نورگیر که از قسمتهای مختلف بام بیرون آمدهاند نیز قابل مشاهدهاند.
شیببندی سرویس بهداشتی
شیببندی سرویس بهداشتی از جمله بخشهای مهم شیب بندی ساختمان است. اهمیت خروج آب در محوطههایی نظیر حمام بر همه روشن است. شیببندی در یک محوطهی داخلی نظیر حمام باید بهطرف کفشو طراحی شود. محل کفشو معمولاً در قسمتهای مرکزی حمام پیشبینی میشود؛ اما این محل میتواند در سایر بخشها نیز طراحی گردد.
در صورتی که ابعاد فضای فضای حمام کم باشد شیببندی با کم یا زیاد کردن ملات تعبیهشده در پشت موزاییک مدنظر ایجاد میگردد. اما اگر ابعاد فضای حمام بزرگ باشد؛ شیببندی بهجای کم یا زیاد کرد ملات پشت یک موزاییک خاص، با کرمگیری یا شمشهگیری بهطرف کفشو انجام میشود.
در صورتی که سرویس کاسهی توالت وجود داشته باشد؛ این کاسه بهطور مشخص باید پایینتر از سایر قسمتها قرار بگیرد. در چنین شرایطی، پس از فرش کف، آب بهآسانی و با سرعت مناسب بهسمت کاسهی توالت سرازیر میشود. رعایت این نکته نیز در شیب بندی ساختمان و طراحی محل استقرار کاسهی توالت ضروری است.
شیببندی چهارطرفه
شیببندی چهارطرفه از جمله روشهای فراگیر در شیب بندی ساختمان است. در شیببندی چهارطرفه دیوارهای با اندازهی تقریبی پنج متر در پنج متر چیده میشود. این دیواره حدوداً دو متر ارتفاع دارد و در مرکز آن نیز کرمی با ارتفاع حدودی دو سانتیمتر تعبیه میشود. کشیده شدن این کرم به گوشههای ریسمان باعث میشود تا شیب مدنظر حاصل گردد.
در ادامهی این روش، در راستای ریسمان شیبدار شمشهگذاری صورت میپذیرد. همچنین از خاک دو نم برای پر کردن متن شمشه استفاده میشود. پس از پر کردن متن شمشه با استفاده از خاک دو نم، سطح پرشده با بهکارگیری شمشهی آهنی و یا شمشهی چوبی شمشهکش میشود. به این ترتیب شیب چهارطرفه که در این روش مدنظر است، بهوجود میآید.
کانالهای تاسیساتی و شیب بندی ساختمان
در شیب بندی ساختمان در نظر داشتن شرایط کانالهای تاسیساتی نیز ضروری است. کانالهای تاسیساتی در ساختمانهای وسیع و بزرگ با زیربنای زیاد از اهمیت بهسزایی برخوردار هستند. از جمله مهمترین کانالهای تاسیساتی در ساختمانها میتوان به کانالهای عمودی تاسیساتی اشاره کرد.
به مکانهایی که در مسیر طراحی و تعبیهشده برای آنها لولههای برقرسانی، کابلهای آنتن، کابلهای برق، لولههای آب سرد، لولههای آب گرم، لولههای فاضلاب، لولههای آب باران، هواکش و… قرار میگیرد، کانالهای عمودی تاسیساتی میگویند. در این مکانها، علاوه بر آنچه ذکر شد، گاهی کانالهای کولر نیز با ظرفیت مشخصی طراحی و تعبیه میشود.
کانالهایی که به توصیف و توضیحشان پرداختیم، تا پشتبام بهمنظور استفاده از لولههای آب باران، هواکشها و کانالهای کولر ادامه مییابند. مثلاً دربارهی کانالهای کولر میدانیم که کولر آنها در پشتبامها نصب میشود.
شیببندی در جهت بخشهای میانی پشتبام
شیب بندی ساختمان در یک دستهبندی کلی در دو حالت انجام میشود؛ یکی شیببندی در جهت بخشهای میانی پشتبام و دیگری شیببندی در جهت کناره و یا گوشههای پشتبام. در حالت اول، لولههای آب باران در میان ستونهای آجری ساخته و پرداختهشده در بخشهای میانی ساختمان، تعبیه میشوند.
از جمله موارد حائز اهمیت در این مرحله میتوان به محاسبات مربوط به مجاری آب و نیز طراحی آن اشاره کرد. هرچه دقیقتر اجرا شدن این موارد تاثیر مستقیمی بر بهبود کیفیت شیب بندی ساختمان خواهد داشت. همچنین مسئلهی کشش سریع نیز از جمله نکاتی است که در طراحیهای مربوط به این مرحله باید به آن توجه شود.
بهطور کلی، ناودان باید بهنحوی انتخاب شود که بعد از مرحلهی عمودی بتواند حرکت جریان آب را بدون اشکال در مسیر لازم تسهیل و تسریع کند. بنابراین انتخاب ناودان و شیببندی در جهت بخشهای میانی پشتبام باید بهنحوی باشد که بعد از مرحلهی عمودی از کمترین لولهگذاری افقی تا چاه فاضلاب استفاده شود.
شیببندی بخشهای میانی در غیاب ستونهای میانی
شیببندی در جهت بخشهای میانی پشتبام نیز در شرایطی که در ساختمان ستونهای میانی وجود نداشته باشد، نیز ضروری است و ملاحاظات خاص خود را دارد. در چنین شرایطی حرکت آب باران جمعشده در پشتبام بهسمت سرویس و آبریزها بیشتر از سایر حالتها است. بنابراین طراحی دقیق شیببندی در چنین حالتی بهمنظور تسریع و تسهیل خروج آب باران و نیز هدایت و کنترل جریان آب از اهمیت درخور توجهی برخوردار است.
در صورت غیاب ستونهای میانی در طراحی ساختمان، لولههای جداگانهای بهعنوان لولههای آب باران از جدار لولههای فاضلاب آبریزها بهسمت پشتبام بالا برده میگردد. عدم اتصال لولههای آب باران و لولههای فاضلاب در این طراحی از جمله نکات ضروری است؛ چرا که در صورت اتصال این لولههای گازهای حاضر در چاپ فاضلاب بهآسانی از طریق لولههایی که بالا میرود، به سطح پشتبام میرسد.
شیببندی در جهت کنارههای پشتبام
حالت دومی که به آن میپردازیم و در شیب بندی ساختمان اهمیت بهسزایی دارد، شیببندی در جهت کنارهها و یا گوشههای پشتبام است. این حالت در شرایطی که ساختمان موقعیتی در مرکز محوطه و یا حدود آن داشته باشد، کاربردی خواهد بود.
در صورتی که موقعیت ساختمان در مرکز محوطه پیشبینی شده باشد، باید لولهی آب باران را بهسوی آن و در مسیر و محلی مشخص تعبیه کرد. در این حالت شیببندی از وسط پشتبام بهسمت کنارهها و گوشهها و در نهایت، بهسمت سوراخ ناودانی خواهد بود.
همانطور که گفتیم، شیببندی در جهت کنارهها و گوشهها در شیببندی یک ساختمان در شرایطی اجرایی میشود که ساختمان در وسط محوطه باشد؛ بنابراین طراحان حتماً باید به این نکته توجه داشته باشند که در هر شرایطی غیر از این، مثلاً در حالتی که ساختمان در کنار کوچه یا خیابان قرار گرفته باشد، هدایت آب باران به خارج از ساختمان و محوطه با اجرای شیببندی در جهت گوشهها و کنارههای پشتبام غیر اصولی خواهد بود و قطعاً باید از چنین طراحی ناشیانهای پرهیز کرد.
پوکهی معدنی در شیب بندی ساختمان
پوکهی معدنی از جمله مصالح اصلی در شیببندی بهشمار میرود. این پوکهها درواقع گدازههای آتشفشانی هستند که دمایشان بعد از رسیدن به سطح زمین کاهش یافته و سرد میشوند. وزن حجمی پوکهی معدنی از ۱ کمتر است. دلیل این امر حفرههای فراوان در این پوکهها است.
پوکهی معدنی کاربردهای متعددی دارد. همانطور که اشاره شد، یکی از مهمترین کاربردهای آن شیببندی است. از پوکهی معدنی بهعنوان مصالح ساختمانی در شیببندی پشتبام، شیببندی کف طبقات فوقانی و… بهطور فراگیر استفاده میشود. استفاده از این پوکه در ساختمانها از آنجا که عایق حرارتی خوبی بهشمار میرود نیز حائز اهمیت است.
تاثیر محیط در طراحی شیب بندی ساختمان
از دیگر عوامل مهم در شیب بندی ساختمانها تاثیر محیط بر طراحی و مهندسی این شیببندی است. این نکته حتماً باید مدنظر طراحان قرار داشته باشد. مثلاً طراحی شیببندی در مناطق سردسیر نیازمند مقدماتی خاص و در مناطق گرمسیر نیازمند مقدماتی دیگر است.
در مناطق سردسیر جلوگیری از یخ زدن آبروهای تعبیهشده در سیستم شیببندی ضروری است. به این ترتیب در این مناطق شیببندی سقف را بهنحوی پیاده میکنند تا آبروها در قسمت آفتابگیر سقف قرار بگیرند. توجه به عواملی از این دست در طراحی شیببندی در پیشگیری از بروز مشکلات احتمالی و نیز تسهیل اهدافی همچون خروج سریع آب بدون تردید از اهمیت بالایی برخوردار است و حتماً باید به آن توجه شود.
کفخواب
کفخواب نیز از جمله قطعات مهم در شیب بندی ساختمان است. کفخواب یک قطعهی فلزی است. این قطعه بهطور معمول از آهن ورق گالوانیزه و یا مس ساخته میشود. کفخواب مسی در ساختمانهای مهم کاربرد بیشتری دارد.
کفخواب میتواند فرمهای مختلفی داشته باشد؛ فرم کفخواب بسته به کاربرد و محل مصرف آن تعیین میگردد. هدف از بهکارگیری کفخواب هدایت آب باران بهسمت ناودان است؛ پس دنبالهی کفخواب الزاماً باید تا داخل خود ناودان ادامه داشته باشد.
بنابراین با توجه به آنچه گفته شد، ادامه داشتن کفخواب تا ناودان از جمله نکات مهمی است که در طراحی کفخواب و شیب بندی ساختمان. حتماً باید رعایت شود. علاوه بر نکتهی ذکرشده، همهی قسمتهای کفخواب حتماً باید به عایق آغشته شده باشد. این نکته نیز از نکات کلیدی در طراحی این قطعه است.
درصد شیب
از دیگر پارامترهای مهم در شیب بندی ساختمان درصد شیب است. درصد شیب بسته به موقعیتهای گوناگون معمولاً رنج مشخصی دارد. درصد شیب معمولاً چیزی بین حداقل ۱ و حداکثر سه درصد است. انتخاب اصولی درصد شیب از جمله مهمترین نکاتی که بهمنظور تسهیل و تسریع اهدافی نظیر خروج هرچه بهتر آب باید مورد توجه طراحان قرار داشته باشد.
درصد شیب در پلانهای شیببندی نشان مشخصی دارد. این درصد با یک فلش که نشانگر جهت حرکت و مسیر هدایت آب است، نشان داده میشود. همچنین مقدار شیب درنظرگرفتهشده نیز در کنار آن نمایش داده میشود. علاوه بر این، مقدار شیب تعیینشده در گوشههای مختلف بامها با کدگذاری ثبت میشود.
اهمیت تعداد ناودانها در شیب بندی ساختمان
از دیگر موارد مهم در شیب بندی ساختمان که باید مورد توجه قرار داشته باشد، تعداد ناودان است. از ناودان بهمنظور جمعآوری آب و هدایت آن به خارج از بام استفاده میشود. تعداد ناودان بر اساس بزرگی یا کوچکی بام تعیین میشود. اگر سطح بام وسیعتر باشد، به همان اندازه آب بیشتری در آن جمع میشود و درنتیجه به تعداد ناودان بیشتری نیز نیاز خواهد بود.
بنابراین تعداد ناودان از جمله موثرترین پارامترها در خروج آب از بام است. این تعداد باید بهاندازهای باشد که آب باران جمعشده در بام در سریعترین زمان ممکن و در عین بهنحوی کنترلشده از بام خارج گردد. همانطور که اشاره شد، در بامهای کوچک از تعداد ناودانهای کمتر و در بامهای بزرگ از تعداد ناودانهای بیشتری استفاده میشود. بهطور کلی، برای هر صد متر مربع از مساحت بام حداقل تعبیهی حداقل یک ناودان ضروری است.
بهترین محل تئوری قرارگیری ناودان
علاوه بر تعداد ناودان، دیگر عامل مهم در رابطه با آن، انتخاب درست محل قرارگیری آن است. معمولاً بهترین محل برای قرارگیری ناودان مرکز بام ارزیابی میگردد. با در نظر داشتن محل برخورد اقطار در بام مرکز آن مشخص میشود. انتخاب درست محل قرارگیری ناودان از مهمترین نکات در شیببندی یک ساختمان است که حتماً باید به آن توجه شود.
دلیل آن که مرکز بام بهعنوان بهترین محل قرارگیری ناودان ارزیابی میشود، فاصلهی یکسان آن از سایر نقاط است. با توجه به ۲ درصد شیبی که در نظر گرفته میشود، با قرار گرفتن ناودان در مرکز بام بار کلی سقف در تمام نقاط تقریباً بهطور یکسان پخش میشود. درواقع با این کار توزیع بار در سقف یکنواخت خواهد شد.
محل قرارگیری ناودان در عمل
با توجه به آنچه گفته شد، محل قرارگیری ناودان چه در توزیع بار در سقف و چه در کنترل خروج آب از سقف از اهمیت بهسزایی برخوردار است. همانطور که دیدیم، در صورتی که ناودان در مرکز بام قرار نگیرد، نسبت به یک نقطه از بام دورتر و نسبت به نقطهای دیگر نزدیکتر خواهد بود؛ درنتیجه به همان نسبت بار نقطهی دورتر بیشتر خواهد شد، یا به زبان سادهتر توزیع یکنواخت بار در سقف برهم خواهد خورد.
با این حال در عمل نمیتوان ناودان را درست در وسط بام قرار دارد، حتی با آنکه در چنین شرایطی خروج آب تسریع و تسهیل خواهد شد. درواقع، این امر با توجه به جایگاه اتاقها و سالنها در ساختمان و اینکه عبور لولههای فاضلاب از میان این اتاقها و سالنها صورت خوشی ندارد؛ عملاً هیچ وقت اتفاق نمیافتد. اما با توجه به توضیحات ذکرشده و در نظر داشتن تمام محدودیتهایی که از چگونگی طراحی ساختمان ناشی میشود، محل قرارگیری ناودان باید بهنحوی انتخاب شود که تا حد امکان فاصلهی یکسانی از تمام نقاط داشته باشد.
اهمیت بازوی کشش در شیب بندی ساختمان
بازوی کشش از دیگر مواردی است که در شیببندی یک ساختمان باید مورد توجه طراحان قرار داشته باشد. به فاصلهی افقی از دیوار دستانداز بام تا محل قرارگیری ناودان اصطلاحاً بازوی کشش اتلاق میشود. مهمترین نکته در طراحی بازوی کشش آن است که طول این بازو نباید از ۷ متر بیشتر باشد؛ چرا که در این صورت بار مردهی سقف سنگین خواهد شد.
علائم قراردادی متداول در شیب بندی ساختمان
در شیب بندی ساختمان علائم مختلفی بهمنظور نشان دادن مشخصات شیببندی بهکار گرفته میشود؛ در اینجا به سهتا از مهمترینهای آنها اشاره میکنیم. علامت آبرو از جملهی این علائم است. علامت آبرو درواقع محل آبرو مشخص میکند. این محل را با دایرهی کوچکی بهقطر ۱۰ سانتیمتر نشان میدهند.
علامت شیب و درصد شیب از دیگر نشانهها در شیب بندی ساختمان است. علامت شیب درواقع یک فلش است که جهت جریان آب را از کنارههای بام بهطرف آبرو مشخص میکند. درصد شیب نیز روی فلش جهت حرکت آبرو یا روی مسیر شیب نشان داده میشود.
کد یا رقوم ارتفاع نیز دیگر نشانهای است که در این بخش به آن میپردازیم. کد ارتفاعی کف تمامشدهی پشتبام درست در کنار آبرو با علامت بهخصوص خود نمایش داده میشود. این کد همچنین در کنارههای بام نیز ضمن محاسبهی ارتفاع شیب نوشته میشود.
ضمناً توجه داشته باشید که عددی که روی تراز همجوار آبرو نوشته میشود، درواقع همان عدد کف پشتبام است و عددی که روی علامت تراز در کنارههای بام نوشته میشود، عددی است که بعد از محاسبهی ارتفاع شیب بهدست آمده است.
ساخت ماهیچه در کنارهها در شیب بندی ساختمان
ساخت ماهیچه در کنارهها، گوشهها و کنجها از دیگر موارد مهم در شیببندی است. هدف از ساخت ماهیچه در گوشهها پیش از هرچیز جلوگیری و ممانعت از نفوذ رطوبت در محل اتصال دیوار جانپناه و پشتبام است. این رطوبت از بارش باران و برف و جمع شدن آب ناشی میشود.
علاوه بر جلوگیری از نفوذ رطوبت، ساخت ماهیچه در کنارهها درواقع نوعی اجرای سادهی عایقکاری است. در این روش کنجهای اتصال باید با استفاده از ملات ماسه و سیمان و در زاویهی ۴۵ درجه و بهشکل مورب ساخته شوند. با رعایت این نکات اصولی، آب جمعشده ناشی از بارش باران یا برف در کنار دیوار جمع نمیگردد و بهسرعت در مدت زمان مناسبی تخلیه میگردد.
بتون سبک در شیب بندی ساختمان
به بتونی که در دانهبندی آن از مصالح سبکی نظیر پوکه یا سنگهایی حاوی خلل و فرج استفاده شده باشد، اصطلاحاً بتون سبک میگویند. این بتون نقش مهمی در شیب بندی ساختمان دارد؛ مثلاً از آن در بام بهمنظور شیببندی و تسهیل، تسریع و کنترل هدایت آب باران جمعشده بهسمت ناودان استفاده میکنند.
شیب بهوجودآمده با استفاده از بتون سبک باید چیزی در حد ۱.۵ تا ۲ درصد باشد. پس از تعیین محل قرارگیری ناودان، فاصلهی این محل را از دورترین نقطه روی بام نسبت به آن اندازه میگیرند؛ آنگاه ارتفاع این نقطه را با توجه به رنج ۱ تا ۲.۵ درصدی شیب تعیین مینمایند.
پس از تعیین اندازه با بهکارگیری روش ذکرشده، ارتفاع با استفاده از چند رگ آجر ایجاد میشود. درواقع، در این مرحله، ریسمانی از نقطهی مدنظر تا محل قرارگیری ناودان میکشند. از آنجا که ارتفاع محل قرارگیری ناودان صفر در نظر گرفته میشود؛ این ریسمان شیب بام را مشخص میکند؛ آنگاه زیر ریسمان را با استفاده از موادی نظیر ملاط ماسه، سیمان و تکههای آجر پر میکنند. عرض آجرها در شیب بندی ساختمان معمولاً چیزی در حدود ۱۰ سانتیمتر در نظر گرفته میشود.
کرمبندی در شیب بندی ساختمان
کرمبندی از دیگر بخشهای مهم در شیببندی یک ساختمان است. کرمبندی درواقع ادامهی شیب بندی ساختمان با استفاده از بتون سبک است. همانطور که دیدیم از دورترین نقطه نسبت به محل قرارگیری ناودان ریسمانی کشیده میشود و زیر این ریسمان پر میگردد.
پس از ریسمانکشی اولیه از دورترین نقطه، از سایر نقاط نیز به همان طریق ذکرشده ریسمانکشی انجام میشود. در ریسمانکشی از سایر نقاط نیز از همان شیب بهکاررفته برای دورترین نقطه استفاده میشود. به این کار اصطلاحاً کرمبندی اتلاق میشود. درواقع در کرمبندی شیببندی کلیهی قسمتهای بام بهسمت ناودان اجرایی میشود.
پس از اجرای مراحل ذکرشده، بین کرمها با بتون سبک پر میشود. اجرای مهندسیشدهی این بخش در هرچه دقیقتر بودن شیببندی نهایی نقش فراوانی دارد. اجرای درست این بخش به هدایت هرچه آسانتر و سریعتر و تحت کنترل آب از نقاط مختلف بام بهسمت ناودان کمک بهسزایی میکند. اجرای مناسب کرمبندی، به خروج آب در مراحل بعدی نیز کمک میکند و تاثیر مستقیمی هم بر آن دارد؛ درنتیجه هرچه کرمبندی بهتر انجام شود، به همان اندازه عمر ایزولاسیون نیز بیشتر خواهد بود.
کلام آخر
همانطور که دیدیم اهمیت شیب بندی ساختمان کتمانناپذیر است. شیببندی جهت حرکت و هدایت آب را مشخص و کشش آن را کنترل میکند، تا کافی باشد و خروج آب تسهیل و تسریع گردد. طراحی شیب بندی ساختمان علاوه بر آنکه بهمنظور تخلیهی آب اهمیت بسیاری دارد، نیازمند دقت فراوان است.
شیببندی با جزئیات فراوانی درگیر است که حتماً باید مدنظر طراح آن قرار بگیرد. در این یادداشت به این جزئیات اشاره کردیم و مهمترین اصول در شیب بندی ساختمان را بررسی کردیم. همانطور که دیدیم، شیب بندی ساختمان از ضروریترین و در عین حال دقیقترین مراحل اجرایی در ساخت یک ساختمان بهشمار میرود.